نگاهی به افسانه های آلمانی؛

چرا بز چشم شیطان دارد و دمش کوتاه است؟

چرا بز چشم شیطان دارد و دمش کوتاه است؟

به گزارش بلک بلاگ، در قصه مورد اشاره، شیطان نزد خدا می رود و می گوید مخلوقات تو مخلوقات من را از بین می برند. خدا هم از او می پرسد چرا موجوداتی آفریده که زیان رسان هستند؟



خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ صادق وفایی: مجموعه «قصه های برادران گریم» یکی از منابع مهم افسانه های آلمانی و اروپایی است که قصه های آن توسط یاکوب لودویگ کارل گریم و ویلهلم کارل گریم یا همان برادران گریم گردآوری شده است. ترجمه فارسی این مجموعه سال ۹۶ به قلم هرمز ریاحی، نسرین طباطبایی و بهزاد برکت توسط نشر نو منتشر گردید و در مطلبی که در ادامه می آید بنا داریم این منبع افسانه های آلمانی را برپایه ترجمه مذکور بررسی نماییم.
کتاب «قصه های برادران گریم» دو بخش کلی دارد؛ قصه ها و افسانه های کودکان که در مجموع ۲۱۱ قصه را در بر می گیرند. نسخه پیش رویمان مقدمه ای از پادرک کالم (Padraic colum) دارد که با نگاهی تحلیلی به قصه های این کتاب پرداخته و می گوید در ارتباط با زمانی هستند که معنویات به روشی مجازی بیان می شدند. این پژوهشگر می گوید کش آمدن روشنایی روز به مثابه نابودی قصه های سنتی در کلبه های اروپایی بود و هنگامی که چراغ های نفتی یا روغنی به این کلبه ها راه پیدا کردند، روشنایی طولانی تر شد. هنگامی که قصه های سنتی در چنین نوری گفته می شدند، دیگر جاذبه گذشته نداشتند. همچنین، کودکان به مدرسه رفتند و خواندن آموختند و روزنامه خوان، جای قصه گوی سنتی را گرفت.
با چنین پیش زمینه ای، کالم می گوید امروز در ایرلند غربی وجود دستگاه جولایی یا چرخ نخریسی در یک کلبه نشانه آن است که در آن کلبه یا در حوالی آن میتوان قصه گوی سنتی پیدا کرد. در روزهایی که دخترها برای نخریسی به کلبه ای می آمدند، یک فرد قصه گو را هم برای سرگرم کردن آنها حاضر می کردند. اما طولانی شدن روشنایی، ورود کتاب و روزنامه و منسوخ شدن هنرهای خانگی دست به دست هم دادند و مهر پایانی بر قصه های خانگی در کلبه های اروپایی زدند. دلیل دیگر چنین پایانی این بود که زبانی همگانی و واحد جایگزین لهجه ها شد و زبان قصه های سنتی برای بچه های جدید نامفهوم شد. پادرک کالم با توصیف این شرایط، می گوید برادران گریم خردمندانه داستان ها را به زبان ژرمنی علیا برنگرداندند. آنها قصه ها را در آغاز سده نوزدهم از زنی که نزدیک کسل (kassel) زندگی می کرد، شنیدند و گردآوری کردند.
رفتار انسانی همواره مطابق با آرمانی والاست و ایمانی راستین به نیروی انسان در قصه وجود دارد؛ خوشبختی امکان دارد و جبران ستم هایی که بر قهرمانان قصه روا داشته شده واجب. در این قصه ها مردم حسود و پیمان شکن، محکوم و مجازات می شوند. آدم های شریف امکان دارد تنها باشند، اما هیچ وقت مأیوس نیستند، انتقام و قساوت بی جهت در این قصه ها جایی ندارند، تبهکار خود سرنوشت شومش را رقم می زند و خیرخواهی بر همه چیز چیره می شود. در بعضی از قصه ها هم اسارت، رهایی و جبران ستم از نو تکرار می شودپادرک کالم در تحلیل و بررسی قصه ها و افسانه هایی که برادران گریم گردآوری کرده اند، می گوید قصه گوی سنتی ماهر، الگوی داستان را حس می کرد و به خود می بالید که این الگو را می شناسد و رعایتش می کند؛ اینکه شی را در مرکز قصه بگذارد و آن شی به قصه الگو تبدیل گردد. نمونه اش هم کفش طلایی سیندرلا روی پلکان است. کالم اعتقاد دارد قصه های سنتی (اروپایی) که نسل به نسل روایت شده اند، تجلی عمیق ترین آرزوهای مردم اند. قصه گوها سحر، جادوگری و دگریسی را باور داشتند و به کارایی، افسون، طلسم و ورد سر سوزنی شک نمی کردند. خیلی از رخدادهای قصه هایی هم که روایت می کردند در مفاهیم بدوی ریشه داشتند. اما در قصه های آنها رفتار انسانی همواره مطابق با آرمانی والاست و ایمانی راستین به نیروی انسان در قصه وجود دارد؛ خوشبختی امکان دارد و جبران ستم هایی که بر قهرمانان قصه روا داشته شده واجب. در این قصه ها مردم حسود و پیمان شکن، محکوم و مجازات می شوند. آدم های شریف امکان دارد تنها باشند، اما هیچ وقت مأیوس نیستند، انتقام و قساوت بی جهت در این قصه ها جایی ندارند، تبهکار خود سرنوشت شومش را رقم می زند و خیرخواهی بر همه چیز چیره می شود. در بعضی از قصه ها هم اسارت، رهایی و جبران ستم از نو تکرار می شود.
* ریشه افسانه ها
قصه با انتقال از شرق به غرب با جان به در بردن از انقلاب های تاریخ و فرسایش در گذر زمان مراحل دگرگونی های رنگارنگی را طی کرد. اروپا زمینه افسانه ای اش را از تخیل پردازی سلت ها به ارث برد. وقتی برادران گریم تصمیم گرفتند گردآوری مجموعه ای را آغاز کنند، اساطیر دوردست قبایل اولین در انبوهی از مطالب مدفون شده بود. پژوهش جدی در رابطه با قصه عامیانه در اروپا با مکتب رمانتیک شروع شد و با برادران گریم به پختگی رسید.
تا سده دوازدهم یعنی هنگامی که مطالب هندی و ایرلندی راه خویش را به صحنه های اروپا باز کردند، نوعی فقر بدعت و خلاقیت بر اروپا حاکم بود. این دوره، دوره جنگ های صلیبی و رمانس سلحشوری شوالیه بود. جنگ های صلیبی هم راه اروپا را به فرهنگ و تمدن شرق باز کردند.
برادرن گریم، فولکلور اروپایی را آوار باورهای کهن ژرمنی می دانستند: اسطوره های دوران باستان تکه تکه شدند، نخست به افسانه پهلوانی و رمانس، و آنگاه به گنجینه های سحرآمیز دوران کودکی. اما در سال ۱۸۵۹ یعنی سال درگذشت ویلهلم گرین، یک سانسکریت شناس به نام تپودور بنفی نشان داد بخش عظیمی از روایات، داستان ها و افسانه های اروپایی به واسطه ترجمه های عربی، عبری و لاتینی یکسره از هند وارد شده اند. این اتفاق هم در سده سیزدهم میلادی رخ داده بود.
آن چه در فنلاند و آلمان بعنوان بررسی خصایص ملی آغاز شد، ناگزیر به بازبینی از سنت ملت های متعدد بدل شد. قبل از برادران گریم کسی به بی قاعدگی، طبع بی نزاکت و سادگی در شیوه حرف زدن مردم تن نداده بود. بلکه گردآورندگان سرگرم مرتب کردن، بازسازی و تعدیل بودند و شاعران از ماده خام پرمغز و نغز شاهکارهای بی بدیل ساخته بودند. اما کسی به تحقیق اساسی مردم شناسی اقدام نکرده بود.
خلاصه آن که در ادامه با قصه هایی روبه رو هستیم که شخصیت های محوری آنها یا سیاح ها و سالکان شان، یا شکارچی اند یا شاهزاده یا کارگر یا فرزندان یک پدر یا جمعی دوست و همراه. در خیلی از داستان ها هم دردسر یا سختی ای که سالک می بیند، نتیجه ناپرهیزی یا در واقع گناه یا ترک اولایی است که مثل حضرت آدم (ع) مرتکب می شود و این قصه ها از ممنوعیت های یاد شده زیاد دارند. بعنوان مثال در قصه «جان وفادار»، شخصیت اصلی یا پسر پادشاه نباید به آخرین اتاق ایوان بالاخانه که تصویر شاهزاده قصر طلایی در آن است، نگاه کند.
پیش از شروع بررسی قصه ها بد نیست اشاره نماییم که بعضی از این افسانه ها مانند «سه شاهزاده سیاه» مشکوک به این هستند که بعدها به متن اصلی برادران گریم اضافه شده باشند. چون باتوجه به زمان تولد افسانه های موردنظر، در این قصه، صحبت از تسخیر هندشرقی توسط دشمن و رهایی فرزند ماهیگیر فقیر با پرداخت ۶۰۰ «دلار» است. آخر بندی این افسانه هم شبیه دیگر قصه ها نیست.

* دوران افسانه ها؛ زمانی که آرزو کردن هنوز جواب می داد
آغاز قصه ای به نام «شاه – قورباغه، یا هنری آهنین» در این مجموعه، و روزگاری که قصه در آن جریان دارد، این گونه در چارچوب جمله ای کوتاه توصیف می شود: «در روزگار قدیم، روزگاری که آرزو کردن هنوز کارساز بود.» بدین سان مخاطب متوجه می شود قصه ای که درحال خواندن یا شنیدن آن است، یک افسانه است و در ارتباط با زمانی است که دیگر نیست. در همین زمینه، ابتدای داستان «صندوق آهنی» هم گفته می شود: «در روزگارانی که آرزو کردن هنوز کارساز بود...»
از طرفی حس انسان دوستی و عواطف رمانتیک هم در این قصه و نمونه های مشابهش به وضوح دیده می شود. بعنوان مثال شخصیت شاه در جمله ای می گوید: «نباید از کسی که هنگام گرفتاری به تو کمک کرده است متنفر باشی» یا در نمونه ای دیگر می خوانیم: «هنگامی که جادوگر شاهزاده را به قورباغه تبدیل نموده بود، هنری وفادار آن قدر غصه دار شده بود که سه تسمه آهنی دور قلبش کار گذاشته بودند تا غم و غصه قلبش را نترکاند.»
* عامل جبر روزگار
اما در این داستان ها علاوه بر زیبایی های عصر افسانه ها، در رابطه با رسم دنیا، بی وفایی اش و جبر روزگار هم مطالبی بیان می شود. مثلاً در قصه «شراکت موش و گربه» ، سازنده قصه به دنبال بیان این حقیقت است که موش و گربه شراکت و دوستی برنمی دارند. داستان هم در رابطه با تلاش گربه و موش برای جمع آوری آذوقه برای زمستان شان است که سرآخر گربه موش را می خورد و قصه با چنین جمله ای تمام می شود: «به همین سادگی، رسم زمانه همین است.»
شبیه همین ماجرا و جبر روزگار را که هرکس قدرت بیشتری دارد، زور می گوید و غلبه دارد، در قصه «گرگ و هفت بزغاله» یا همان «بز زنگوله به پا» می بینیم. راوی این قصه هم در جایی که مشغول روایت صحنه ای است که گرگ آسیابان را مجبور می کند پنجه هایش را با آرد سفید کند، می گوید: «به راستی رسم روزگار چنین است.»
*حکمت ها و آموزه ها؛ افسانه های مشابهی که می شناسیم
با مقدمه ای که در ابتدای بحث عنوان شد، برخی از افسانه هایی که برادران گریم گردآوری کرده اند، با افسانه های دیگری که بعنوان افسانه های غیرغربی می شناسیم شباهت دارند. تعداد دیگری از این داستان ها را هم با عناوین یا اسامی دیگری می شناسیم. بعنوان مثال «راپونتسل (راپونزل)» همان گیسوکمند است که در زبان آلمانی به معنای گل استکانی و خوردنی است. نمونه دیگر «کلاه قرمزی» است که همان «شنل قرمزی» است و در آن هم مانند قصه «بز زنگوله پا»، گرگ شخصیت منفی قصه است و پس از بیرون آوردن قربانی ها از شکمش، باید با سنگ پر شود. یا «سیندرلا» به معنای خاکسترنشین، داستانی است که با انیمیشن ها یا تولیدات تصویری که از آن تولید شده، متفاوت می باشد و در پایانش، دو خواهر ناتنی سیندرلا به سرنوشت شومی گرفتار می شوند و به کیفر دروغگویی و شرارت، دو کبوتر چشم هایشان را درآورده و کورشان می کنند.
داستان «یک چشمی، دو چشمی، سه چشمی» هم از نظر الگوی داستانی، مثل سیندرلاست؛ زنی زندگی می کرد که سه دختر داشت؛ دو تا بد و یکی مظلوم. این دخترها به ترتیب از بزرگ به کوچیک یک چشمی، دو چشمی و سه چشمی هستند. بین شان هم دختری که دو چشم دارد، خوب است. اما دو خواهر بد به او می گویند مثل مرد عامی است و چشم دیدنش را ندارند. افسانه «کوه سیملی» شبیه همان قصه ای است که ما با عنوان «علی بابا و چهل دزد بغداد» می شناسیم. قصه «نسترن وحشی» هم همان «زیبای خفته» است.
در این داستان گفته می شود «پرنده ای که اول بامداد جیک جیک مستان سر می دهد غروب به چنگال باز شکاری می افتد.» که معادل فارسی آن از این قرار است: «جیک جیک مستونت بود، فکر زمستونت بود؟» در این داستان همینطور گفته می شود هرکس به خدا توکل کند، خوش اقبال می شود و خدا همیشه یارش خواهد بوداین میان الگوی قصه «ننه سرما» در این داستان ها زیاد تکرار می شود؛ اینکه زنی دو دختر داشت و یکی از آنها زیبا و سختکوش بود و دیگری زشت و تنبل اما زن، دختر زشت و تنبل را بیشتر دوست می داشت. در نمونه های مشابه این قصه، زن بیوه یا مادر بی رحم، دختر زشت را بیشتر دوست دارد چون دختر خودش است و دختر زیبا، نادختری اش.
یکی از مفاهیم مهم در حکایت های شرقی، غفلت انسان از مرگ است که در افسانه های برادران گریم هم مصداق و نمونه دارد. در داستان «پیک مرگ»، مرگ به مردی می گوید قبل از آن که بیاید، پیک های خویش را به سمتش می فرستد. اما مرد سال ها پس از دیدن مرگ جا می خورد و مرگ می گوید پیک هایش را یکی بعد از دیگری فرستاده است؛ بیماری، تب و... همه پیک های وی بودند اما مرد آنها را ندید و به آنها بی توجهی کرد.
«دو مسافر» عنوان داستان دیگری از مجموعه «قصه های برادران گریم» است که پیام و هدفش بیان ضرب المثل مشابهی در ادبیات فارسی است. در این داستان گفته می شود «پرنده ای که اول بامداد جیک جیک مستان سر می دهد غروب به چنگال باز شکاری می افتد.» که معادل فارسی آن از این قرار است: «جیک جیک مستونت بود، فکر زمستونت بود؟» در این داستان همینطور گفته می شود هرکس به خدا توکل کند، خوش اقبال می شود و خدا همیشه یارش خواهد بود. نمونه جالب دیگر را در این بحث میتوان در داستان «کلید طلایی» مشاهده کرد که دارای چنین پیام و مفهومی است که «هرجا کلیدی باشد، قفلی هم هست.» یا در نمونه دیگر، داستان «تابوت شیشه ای» را می بینیم که در آن گفته می شود آن چه کار را تمام می کند، بخت بلند است.
شخصیت زن نادان و خنگ، هم که نمونه های مختلفی در حکایت های فولکلور فرهنگ های دیگر دارد، خویش را در قصه «فردریک و کاترین» نشان میدهد که زنِ داستان، بی نهایت احمق است و سبب می شود مردش به آه و ناله افتاده و بگوید «خدایا عجب زن شیرین عقلی نصیبم شده!» همچنین، نتیجه بدی به والدین در قصه «فرزند نمک نشناس» به تصویر کشیده شده و در داستان «کاه، زغال، لوبیا» شان نزول اینکه چرا وسط لوبیا خط سیاهی دارد پیش روی مخاطب قرار می گیرد. در این داستان لوبیا پاره می شود و شخصیت خیاط برای دوختنش از نخ سیاه استفاده می نماید. بنا بر این لوبیا (از آن زمان تا امروز) خط سیاهی دارد!
امکان دیدن چهره واقعی در آینه، مسئله ای است که در قصه «گوی بلورین» مطرح می شود. در این قصه شخصیت شاهزاده خانم باید چهره واقعی خویش را در آینه ببیند. چون آینه خطا نمی نماید.
یکی از داستان های برادران گریم که به صورت کاملا مستقیم مبادرت به حکمت آموزی می کند، قصه «عمر دراز» است که بعد از روایت یک قصه با حضور حیوانات مختلف، راوی اش می گوید: «و چنین است که آدم هفتاد سال زندگی می کند. سی سال اول آدم است، که تند می گذرد، شاد و تندرست است، با رضایت کار می کند و از زندگی اش خرسند است. بعد هجده سال الاغ می رسد. بار کشیدنی بی دریغ. باید بی صدا نان دیگران را تأمین کند و پاداش صداقت مشت و لگد است. بعد دوازده سال سگ می رسد، که در گوشه ای دراز می کشد، و خرخر می کند و دیگر دندانی ندارد تا نان و قاتقی بخورد. و دست آخر نوبت سالهای میمون است سبک مغز و نادان می شود، کارهای احمقانه می کند، و بازیچه دست کودکان می شود.» (صفحه ۸۶۴)
* شخصیت بخشی به حیوانات
افسانه هایی که برادران گریم گردآوری کرده اند، دربرگیرنده مطالب جالبی مثل حکایت هایی از حیوانات و جن وپری ها هستند. در رابطه با جن وپری به صورت مشخص به حضور ابلیس در این داستان ها خواهیم پرداخت اما در رابطه با حیوانات، باید گفت در چندقصه از این افسانه ها، شخصیت های گرگ و روباه حضور دارند که گرگ شخصیتی شکمو و طمعکار دارد. البته روباه هم در بعضی از قصه ها طمعکار و حقه باز است. مثلاً در داستان «حلزون دریایی» گفته می شود کلاغ و ماهی در مقابل روباه، احمق هایی بیش نیستند. البته داستانی به نام «روباه و اسب» هم در این مجموعه هست که در آن روباه شخصیت مثبتی دارد و به اسب یا به عبارتی به مستضعفین داستان کمک می نماید. قصه «مرغ زرین» هم یک روباه دانا و بامعرفت دارد که در واقع شاهزاده ای است که طلسم شده است.
«آوازخوان درخت بید» هم بین افسانه های حیوانات در «قصه های برادران گریم» عنوان قصه ای است که در آن بعد از روایت داستان، علت اینکه چرا جغدها شب ها خویش را نشان می دهند و جرات آفتابی شدن در روز را ندارند، بیان می شود.

* کتاب مقدس و قصه هایش در «قصه های برادران گریم»
بسیاری از افسانه هایی که در کتاب «برادران گریم» می خوانیم، دربردارنده مفاهیم دینی و مذهبی مسیحی، دعای شب خواندن، ابلیس و شرارت هایش و آموزه هایی از کتاب مقدس هستند.
یکی از داستان هایی که حضرت مریم (س) در آن نقش فعال دارد، قصه «کودک مریم عذرا» است که در آن حضرت مریم (س) مسئولیت بزرگ کردن یک کودک را به عهده می گیرد و روزی می گوید کلیدهای ۱۳ در بهشت را به بچه می سپارد اما او اجازه دارد ۱۲ در را باز کند و بازکردن در سیزدهم ممنوع می باشد. چنین افسانه ای مخاطب را یاد داستان حضرت آدم (ع) و گندم یا میوه ممنوعه در بهشت می اندازد. چون مریم (س) به کودک می گوید اگر در سیزدهم را باز کند، دیگر لیاقت ماندن در بهشت را نخواهد داشت. شخصیت بچه هم وسوسه شده و در سیزدهم را با کلید باز می کند. در نتیجه از توفیقاتش کاسته شده و به صورت مرتب به دردسر می افتد. حضرت مریم (س) هم در مقاطع مختلف داستان به او می گوید به بازکردن در سیزدهم اعتراف کند تا نجاتش دهد. اما سرپیچی و عدم اعتراف دختر سبب می شود فرو رفتن بیشترش در دردسر می شود و در نهایت با وقایعی که پیش می آیند، حکم اعدام برایش صادر می شود. راوی این داستان با دیدگاه مسیحی خود می گوید چون دل او هنوز نرم نشده بود، اعتراف نمی کرد. اما در نهایت، قبل از مرگ غرور شخصیت اصلی قصه می شکند و آرزو می کند کاش می توانست اعتراف کند که خلاف دستور حضرت مریم (س)، در ممنوعه را باز کرده است. نتیجه گیری راوی هم از این داستان، چنین است که کسی که از سر پشیمانی توبه کرده و به گناهش اقرار کند، بخشیده می شود.
«خرگوش و خارپشت» یکی از افسانه های «برادران گریم» است که در آن گفته می شود مردم روز یکشنبه مبارک برای عبادت به کلیسا می روند. همینطور داستانی به نام «کفن» در این مجموعه قرار دارد که اصطلاحات خشک شدن کفن یا خوابیدن در گور را در فرهنگ عامیانه ادبیات فارسی تداعی می کند. در این افسانه غربی، اشک های مادر اجازه نمی دهند کفن فرزندش که در گور خوابیده خشک شوددر داستان «پیاله کوچک بانوی ما» هم که لفظ بانوی ما اشاره به حضرت مریم (س) دارد، علت و چرایی اینکه مردم برای اشاره به گل نیلوفر، از عبارت «پیاله کوچک بانوی ما» استفاده می نمایند، مشخص می شود.
قصه «دوازده برادر» در رابطه با ۱۲ پسر یک پادشاه است که کوچک ترین شان بنیامین نام دارد که اسمش را از کتاب مقدس انتخاب نموده اند. مشخص است که این تعداد برادر و نامگذاری آخرین شان، مخاطب را به یاد داستان یوسف پیامبر(ع) در کتاب مقدس می اندازد. شاه این افسانه دستور می دهد وقتی فرزند سیزدهمش به دنیا آمد، اگر دختر بود هر ۱۲ پسر را بکشند تا همه چیز به آن دختر برسد. که چنین اتفاقی می افتد و ۱۲ پسر هم به زحمت می افتند و باید برای نجات خود مسیری را طی کنند که بدنه افسانه را می سازد.
در افسانه «برادر و خواهر» که در رابطه با زن پدر یا همان زن بابای بدطینت است، برادر به واسطه طلسم یک جویبار، تبدیل به بچه آهو می شود. اما در این داستان هم مثل برخی داستان های دیگر، صحنه ای هست که دخترک قبل از خواب، دعای شبش را می خواند و در واقع، کاراکتر یک کودک مسیحی را به نمایش می گذارد. همینطور در داستان «سه کوتوله در جنگل» صحبت از غسل تعمید است. نظیر این اتفاق در قصه «هفت کلاغ» هم رخ داده و در قصه «نوازندگان شهر برمن» هم چهار رفیق حضور دارند که دور میز نشسته و طوری غذا می خورند که به روایت راوی داستان، گویی مقرر است یک ماه روزه بگیرند. در «استخوان آوازخوان» هم این درس مهم به مخاطب داده می شود که هیچ چیز از خداوند پنهان نمی ماند.
«خرگوش و خارپشت» یکی از افسانه های «برادران گریم» است که در آن گفته می شود مردم روز یکشنبه مبارک برای عبادت به کلیسا می روند. همینطور داستانی به نام «کفن» در این مجموعه قرار دارد که اصطلاحات خشک شدن کفن یا خوابیدن در گور را در فرهنگ عامیانه ادبیات فارسی تداعی می کند. در این افسانه غربی، اشک های مادر اجازه نمی دهند کفن فرزندش که در گور خوابیده خشک شود. در صحنه ای از این افسانه، وقتی مادر موفق می شود با روح پسرش مرده اش صحبت کند، تلاش می کند با توکل به خدا غم بزرگ خویش را با آرامش و شکیبایی تحمل کند؛ آموزه ای که در ادیان توحیدی مانند اسلام و مسیحیت به آن اشاره شده و سفارش می شود فرد داغ دیده، داغ را با شکیبایی تحمل کند.
در بخش «افسانه های کودکان» از کتاب «برادران گریم»، داستانی به نام «یوزف قدیس در جنگل» وجود دارد که موضوعش فرشته نگهبان بچه ها است. در این قصه، دختر مومن و خوش دلی حضور دارد که برکت خدا با اوست و با خوردن غذا سیر می شود. در مقابل دختر بددلی هم در داستان هست که بینی اش به سبب بداخلاقی مدام دراز و درازتر می شود تا تنبیه شده و عبرت بگیرد. [شاید همین الگو بعدها برای نوشتن فرازهایی از داستان پینوکیو مورد بهره برداری قرار گرفته باشد.] اما یوزف قدیس به او رحم می کند و دماغش را به حالت اولیه برمی گرداند. در انتها قصه هم دختر خوش دل نجات پیدا می کند و دختر شرور با نیش مارها کشته می شود و مارها پای مادرش را هم می گزند چون می توانست بچه بهتری تربیت کند.
بحث فرشته نگهبان بچه ها را میتوان در داستان «سفیدبرفی و قرمزِ گلی» هم مشاهده کرد که در آن، علاوه بر صحبت از فرشته نگهبان بچه های خوب، از کوتوله خبیثی هم صحبت می شود که جواهرات شاهزاده را دزدیده و با نیروی اهریمنی خود، او را تبدیل به خرس می کند.
اما در ادامه جستجوی تشابه با داستان های حضرت مریم (س) و کتاب مقدس میتوان به قصه «سفیدبرفی» اشاره نمود که هم در آن و هم در چند داستان دیگر، این جمله تکرار می شود: «کاش فرزندی داشتم که پوسش مثل برف و خون، سرخ و سفید بود.» داشتن آرزوی اعطای فرزند توسط خداوند، موضوعی است که مخاطب را یاد داستان ذکریا (ع) و یحیی (ع) می اندازد؛ زمانی که ذکریا در محراب عبادت آرزوی قلبی خویش را با خدا بیان کرد و فرزندی پاک و مطهر خواست. ذکر این نکته هم بی لطف نیست که سفیدبرفی شخصیت مثبت قصه است و هرشب قبل از خوابیدن، دعا می خواند.
خوبی و معصومیت کودکانه به همراه بحث آرامش یا عدم آرامش ارواح، مبحث داستان دیگری با عنوان «دزد پول خر» است که در رابطه با کودکِ مُرده ای است که دو سکه را لای درز تخته های کف اتاق خود مخفی کرده است. او می خواسته پول را به فقیری بدهد اما به این فکر افتاده که می تواند با آن برای خود شیرینی بخرد. در نتیجه آنرا مخفی کرده و حالا که مُرده، صاحب خانه جدید با اطلاع از این ماجرا پول را به فقیر می دهد و روح کودک که در گور آرامش نداشته، به رستگاری و آرامش می رسد و از آن پس دیگر شب ها به جستجو تخته های کف اتاق نمی آید.
در بخش افسانه های کودکان از کتاب «قصه های برادران گریم» داستانی به نام «سه شاخه کوچک سبز» درج شده که داستانی عرفانی است. در این قصه، زاهدی به خاطر اینکه یک فرد محکوم به مرگ را در دل خود سرزنش کرده، مورد خشم و غضب خدا قرار می گیرد چون به قول راوی داستان، تنها خداوند در مقام قضاوت و داوری است. اگر دقت کنیم این سرزنش درونی و قلبی هم، چیزی شبیه به ترک اولا است. مجازات زاهد هم اینست که باید آن قدر شاخه خشکی را که یک فرشته به او می دهد، با خود نگه دارد تا از آن سه شاخه بروید. همینطور باید این شاخه را هر شب زیر سر بگذارد. در نهایت کفاره زاهد سبب تحول راهزنان حاضر در داستان می شود و با روییدن شاخه ها، زمان مرگش می رسد و با رحمت خدا و رستگاری از دنیا می رود.
در مجموعه «قصه های برادران گریم» داستانی هم به نام «سه پَر» وجود دارد که آموزه کلی آن، اینست که هرکس به قدر همت اش نتیجه می بیند. این داستان به شکلی به ماجرای هابیل و قابیل و قربانی دادنشان در محضر خدا ارجاع دارد. این کتاب قصه دیگری هم به نام «مار سفید» هم دارد که نتیجه گیری اخلاقی اش اینست که اگر خوبی کنی، به خودت برمی گردداما بخش افسانه های کودکان این کتاب، دو افسانه دیگر هم از باورها و اعتقادات مسیحی در خود جا داده است. یکی از آنها، داستان «فقر و فروتنی راه بهشت است» در رابطه با شاهزاده ای است که خانه پدری را رها می کند تا زندگی را تجربه کند. شاهزاده در راه خود به مرد گدای موخاکستری می رسد و می پرسد چه طور می تواند به بهشت برود؟ مرد هم می گوید با فقر و فروتنی. کمک به هم نوع و عوارض روگردانی از آن هم در داستان «غذای الهی» مورد توجه قرار گرفته که در آن، خواهر خسیس و بدذاتی به خواهرش و فرزندان یتیم و گرسنه اش غذا نمی دهد و آنها از گرسنگی می میرند. در نهایت نان و غذای خواهر خسیس هم تبدیل به خون می شود.
بخش افسانه های کودکان مجموعه پیش رو، همینطور داستانی به نام «عروسی بهشتی» دارد که یادآور داستان موسی و شبان مثنوی معنوی است. در این قصه پسربچه ای حضور دارد که با زبان و تخیل خود، تمثال حضرت مریم (س) را خدا می داند و کلیسا را بهشت.
«آلرلایرائو» نام یکی از داستان های «قصه های برادران گریم» است که در آن، پادشاهی که زنی زیبا دارد، از او صاحب دختری زیبا می شود. او بعد از مرگ همسرش می خواهد با دختر خود ازدواج کند اما مشاورانش به او اخطار می دهند: خداوند ازدواج پدر را با دخترش حرام کرده و چنین کاری عاقبت خوشی ندارد و نکبت و بدبختی مملکت را به همراه می آورد. داستان آوارگی دختر و سپس کامروایی اش تاحدودی مخاطب را به یاد قصه «سیندرلا» می اندازد اما وجه مذهبی این افسانه، بیشتر یادآور ماجرای یحیای پیامبر و نهی اش از ازدواج حرام هِرود با دختر برادرش (فردی که محرم او محسوب می شود) است.
شیطانی بودن فعل قماربازی هم یکی از موضوعات مذهبی است که در افسانه «شاهزاده ای که از هیچ چیز نمی ترسید» مورد توجه راویان و قصه گویان اروپایی قرار گرفته است. در جایی از این قصه می خوانیم: «تا نیمه شب اوضاع آرام بود، اما در این هنگام همهمه ای برپا شد و عفریت های کوچک از هر سوراخ و سنبه ای بیرون ریختند، در بین تالار نشستند، آتشی برافروختند و آغاز به قماربازی کردند....» (صفحه ۶۶۷)
در مجموعه «قصه های برادران گریم» داستانی هم به نام «سه پَر» وجود دارد که آموزه کلی آن، اینست که هرکس به قدر همت اش نتیجه می بیند. این داستان به شکلی به ماجرای هابیل و قابیل و قربانی دادنشان در محضر خدا ارجاع دارد. این کتاب قصه دیگری هم به نام «مار سفید» هم دارد که نتیجه گیری اخلاقی اش اینست که اگر خوبی کنی، به خودت برمی گردد. از دیدگاه مذهبی و کتاب مقدس، میتوان حضور مار و اسطوره این حیوان را در داستان، یادآور شیطان دانست که در بهشت آدم را فریب داد.
* ابلیس و مادربزرگش
در ادامه، به قصه «سه موی طلایی شیطان» می رسیم که داستانی شبیه به داستان موسای پیامبر (ع) دارد؛ زنی فقیر، پسری به دنیا می آورد که چون بچه با کیسه آب به دنیا آمده، مردم پیشبینی می کنند در ۱۴ سالگی داماد پادشاه می شود. درنتیجه شاهِ قصه که مردی خبیث و بددل است، نزد پدر و مادر بچه می رود و در عوض سکه های زیاد بچه ها را می گیرد تا به قول خودش او را بزرگ کند. اما بچه را در جعبه ای گذاشته و به آب می اندازد. اما جعبه غرق نمی گردد.
شخصیت های خوب و مثبت این افسانه، افراد تقدیرگرا هستند و با گفتن جمله «هرچه بادا باد!» ترسی از شیطان ندارند. در این داستان گفته می شود شیطان مادربزرگ دارد که البته شخصیت این مادربزرگ به خلاف شیطان، مثبت است. در همین زمینه بد نیست اشاره نماییم که داستان دیگری با عنوان «ابلیس و مادربزرگش» در کتاب «برادران گریم» وجود دارد که در آن هم مادربزرگ شیطان، شخصیت مثبت داستان است.
افسانه مشابه با داستان واقعی حضرت موسی (ع)، «سه پرنده کوچک» است که در آن، ملکه ای پسری به دنیا می آورد که دو خواهر کوچک تر و حسود ملکه او را به آب می اندازند. پرنده کوچکی هم در داستان هست که خطاب به نوزاد ندا می دهد: «تو را به قتلگاه آوردند.» اما در این داستان جملات و عباراتی چون «تا مشیت الهی چه باشد»، «ای پسر رعنا»، «سوسن سفید گور توست» و... هم بیان می شوند که یادآور نگرانی و درد دل های مادر موسی (ع) هنگام به آب انداختن نوزادش هستند. در این قصه یک فرد ماهیگیر فرزند ملکه را از آب می گیرد و این بچه باید در طول قصه در جستجوی پدر خود باشد.
سربازی که از خدمت مرخص شده، ابلیس را می بیند و ابلیس به او می گوید اگر ۷ سال به او خدمت کند، از مال دنیا بی نیاز می شود. اما خدمت به ابلیس شروطی دارد که در این داستان بیان شده و جالب توجه اند: در این زمان نباید سر و تنش را بشورد یا موهایش را شانه کند و لباس تر و تمیز بپوشد و حق ندارد موهایش را کوتاه کند، ناخن هایش را بگیرد یا قی چشم هایش را پاک کندرسم پدرخوانده و پدرتعمیدی شدن در مسیحیت، یکی از موضوعات داستان «پدرخوانده» است و در داستانی دیگر که «سروِ کوهی» نام دارد و ابلیس در آن هست، شیطان با ورود به جلد آدم ها، آنها را فریب می دهد. اما کتاب «قصه های برادران گریم» داستانی هم با عنوان «برادر سیاه سوخته ابلیس» دارد که در ابتدایش، سربازی که از خدمت مرخص شده، ابلیس را می بیند و ابلیس به او می گوید اگر ۷ سال به او خدمت کند، از مال دنیا بی نیاز می شود. اما خدمت به ابلیس شروطی دارد که در این داستان بیان شده و جالب توجه اند: در این زمان نباید سر و تنش را بشورد یا موهایش را شانه کند و لباس تر و تمیز بپوشد و حق ندارد موهایش را کوتاه کند، ناخن هایش را بگیرد یا قی چشم هایش را پاک کند. سرباز، هفت سال را به این صورت به دستور ابلیس در جهنم خدمت می کند. ابلیس هم به او می گوید اگر مردم از او پرسیدند کیست، خویش را برادر سیاه سوخته ابلیس معرفی نماید. سرباز سپس طبق دستور ابلیس کوله پشتی خویش را پر از آشغال می کند و به سمت خانه اش حرکت می کند اما چون از دستمزد خود راضی نبوده، کوله را پایین می آورد تا خالی اش کند و متوجه می شود داخل آن طلاست. طلا بودن محتویات این کوله را میتوان به عقاید زاهدانه دین مسیحیت و مقابله با زراندوزی یهودیت تلقی نمود. نکته جالب و مهم در این داستان، اینست که سرباز، در جهنم، فن نوازندگی یا به تعبیر عامیانه، مطربی را می آموزد. داستان دیگری هم به نام «خرسک» در این مجموعه هست که در آن، ابلیس با انسان دیگری مواجه می شود. در این قصه شیطان به سربازی دیگر، کت سبز خویش را می دهد و می گوید اگر آنرا بپوشد، هربار که دست خویش را در جیب کت فرو کند، آنرا پر از پول خواهد یافت.
اما در داستان «دهقان و شیطان» اتفاق جالبی می افتد و آن هم اینست که شخصیت دهقان، سر شیطان کلاه می گذارد. این اتفاق در داستان «گورپشته» هم می افتد و شخصیت مزرعه دار ثروتمند است که شیطان را فریب می دهد. در این داستان از چشمان سرخ شیطان هم صحبت می شود.
اما بحث پدرخواندگی و پدر تعمیدی شدن، موضوعی است که به جز زندگی آدمیان افسانه های برادران گریم، به قصه های حیوانات هم راه پیدا کرده است. در قصه «ماده گرگ و روباه» ماده گرگی توله ای به دنیا می آورد و از روباه می خواهد پدر تعمیدی توله اش شود.
درباره شیطان، داستان دیگری با عنوان «حیوانات خدا، حیوانات شیطان» در مجموعه پیش رو درج شده که در آن شیطان هم مانند خدا دست به آفرینش می زند. «پس شیطان مهیا شد و او هم به آفرینش دست زد و بزها را با دم هایی زیبا و بلند آفرید.» (صفحه ۷۷۹) در قصه مورد اشاره، شیطان نزد خدا می رود و می گوید مخلوقات تو مخلوقات من را از بین می برند. خدا هم از او می پرسد چرا موجوداتی آفریده که زیان رسان هستند؟ راوی قصه با روایتش به این نتیجه می رسد که چرا همه بزها چشم شیطان دارند و دم شان کوتاه است و همچنین، شیطان بزها را به هیبت خود می خواهد.
ابلیس یا شیطان در داستان «سه کارگر دوره گرد» هم از این کتاب حضور دارد؛ داستانی که در آن صحبت ابلیس و جن وپری می شود. در این قصه چشم شخصیت اصلی به پای مردی می افتد و متوجه می شود مرد به جای پا، سم دارد. در نتیجه می ترسد چون فهمیده طرف مقابلش ابلیس است. بد نیست به داستان «جن آبی» هم اشاره نماییم که در آن، جنی در چاه آبی زندگی می کند و برادر و خواهری را به سبب در چاه افتادنشان به کار می گیرد. دو کودک حاضر در این قصه روز یکشنبه ای که جن به کلیسا رفته، موفق به فرار می شوند.
دیگر داستان «قصه های برادران گریم» هم که در ارتباط با حوزه جن وپری می شود، «جن در بطری» است که در رابطه با زندانی کردن اجنه در وسایل و اشیایی چون یک بطری است.
* پطرس قدیس در افسانه ها
یکی از شخصیت های مذهبی و محوری دین مسیحیت کاتولیک که بنیانگزار این کلیسا شمرده می شود و در داستان های برادران گریم هم نقش قابل توجهی دارد، پطرس قدیس یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) است. وی در این داستان ها، دربان بهشت است. در داستان های «برادرْ لوستیش» و «دهقان در بهشت» پطرس، نگهبان در بهشت است. در داستان «استاد پینه دوز» هم حضور دارد و در داستان «شاه دزد» هم ذکر خیری از او می شود.
در افسانه «برادرْ لوستیش» شخصیت پارسایی هست که اعتقاد دارد دو جاده به عالم دیگر وجود دارد، یکی فراخ و دل انگیز است و به جهنم منتهی می شود، دیگری تنگ و پر از دست انداز که به بهشت می رسد. جالب است که مانند این باور در احادیث و روایات اسلامی هم وجود دارد که راه بهشت از میان سختی های دنیا می گذرد و راه جهنم از مسیر راحتی و معصیت ها.
«آدم های شیرین عقل»، عنوان یکی دیگر از افسانه های مندرج در «قصه های برادران گریم» است که در آن پطروس قدیس، خیاط ها را به بهشت راه نمی دهد. «ماه» هم داستان دیگری است که در آن از جهان اسفل و پطرس قدیس که بر دروازه بهشت نگهبانی می کند، صحبت می شود.
* اسراییلیات و تحریفات دینی در قصه ها
به جز آموزه های صحیح مسیحی، برخی اسراییلیات و تحریفاتی هم که وارد این دین شده، به افسانه های برادران گریم راه پیدا کرده اند. یکی از موارد نمونه این بحث، در داستان «خیاط بهشت» به چشم می آید که در آن خدا تصمیم می گیرد در باغ بهشت گردش کند و همه حواریون و قدیس ها را با خود همراه می کند. گردش کردن خدا در بهشت، همان گونه که می دانیم از اسراییلیات است. در داستان دیگری باعنوان «پسری که پدرخوانده اش مرگ بود» هم خداوند مهربان سر راه قهرمان قصه قرار می گیرد. ابلیس هم خویش را به این شخصیت نشان میدهد. بعد از خدا و ابلیس هم مرگ سر راه مرد فقیر قرار می گیرد. مرد فقیر یا قهرمان این قصه، ۱۲ پسر دارد که یادآور همان داستان ۱۲ پسر یعقوب پیامبر (ع) هستند و مجبور است برای سیر کردنشان به سختی کار کند. وقتی هم سیزدهمین کودکش به دنیا می آید، دنبال کسی می گردد تا پدر تعمیدی او شود. از این جاست که در راه خود خدا، ابلیس و مرگ را می بیند.
در بخشی از این داستان، حوا در خانه را باز کرده و پدر آسمانی وارد می شود. داستان «خوشه ذرت» هم صحبت از حضور فیزیکی خدا روی زمین است که با چنین جملاتی شروع می شود: «در روزگاران قدیم که خداوند هنوز روی زمین بود، خاک مزارع خیلی حاصلخیزتر از امروز بود، روی هر ساقه ذرت به جای پنجاه یا شصت خوشه چهار یا پنج هزار خوشه می رویید...»مجموعه قصه های برادران گریم، داستان دیگری با عنوان «عروس سفید، عروس سیاه» دارد که در آن، خداوند در هیبت مردی فقیر به سمت یک زن و دخترش و نادختری اش می رود. خدای حاضر در این داستان، بر زن و دخترش خشم می گیرد و به آنها پشت می کند و اراده می کند مثل شب سیاه و چون گناه زشت باشند. مسئله حلول خدا یا دیدنش به شکل انسان، در افسانه «بچه های ریز و درشت حوا» هم مطرح گردیده است. در این قصه خداوند فرشته ای را می فرستد تا به آدم و حوا خبر دهد برای دیدار با اهل بیتش به زمین می آید. در بخشی از این داستان، حوا در خانه را باز کرده و پدر آسمانی وارد می شود. داستان «خوشه ذرت» هم صحبت از حضور فیزیکی خدا روی زمین است که با چنین جملاتی شروع می شود: «در روزگاران قدیم که خداوند هنوز روی زمین بود، خاک مزارع خیلی حاصلخیزتر از امروز بود، روی هر ساقه ذرت به جای پنجاه یا شصت خوشه چهار یا پنج هزار خوشه می رویید...»
کتاب «قصه های برادران گریم» داستانی به نام «پیرمردی که جوان شد» هم دارد که در ابتدای آن برای توصیف شرایط و زمانه داستان، گفته می شود «در روزهایی که عیسا مسیح هنوز به آسمان عروج نکرده بود...» در خود داستان، دو زن آبستن حضور دارند که چنان وحشت زده می شوند که هراس شان باعث زایمان می شود و دو پسر که شباهتی به آدم ندارند می زایند؛ دو میمون که به جنگل می زنند و به قول راوی داستان، اجداد انسان های امروزی می شوند.
در بخش افسانه های کودکان از کتاب یاد شده، افسانه ای به نام «دوازده حواری» وجود دارد که حقیقتا افسانه و خیالی است و قصه ای جعلی و غیرواقعی شمرده می شود که با متون دینی مسیحیت هم مطابقت ندارد. در قصه دیگر همین بخش از کتاب هم که «شاخه فندق» نام دارد، راوی قصه می گوید حضرت مریم (س) به جنگل رفت تا برای کودکش مشتی توت فرنگی بیاورد. در حالیکه می دانیم در زمان حضرت مریم (س) و عیسی (ع) توت فرنگی وجود نداشته و عمر این میوه به چندصدسال گذشته می رسد. همینطور در ناصریه جنگلی وجود نداشته که مریم مقدس (س) برای جمع آوری میوه به آن برود. بدین سان مشخص است که این قصه، صرفاً افسانه ای برای بچه های آلمانی است.

* شخصیت هانس ساده دل
هانس ظاهرا از اسامی مورد علاقه آلمانی هاست چون در تعداد قابل توجهی از افسانه های مجموعه برادران گریم، به داستان هایی با محوریت شخصیت مثبت هانس که عمدتا هم فردی ساده دل است، برمی خوریم. هانس در بیشتر قصه هایی که حضور دارد، شخصی ساده دل است که همه او را هالو می دانند و قصد فریبش را دارند. اما وی در نهایت به خاطر نیت خیر و بی غل وغش بودنش موفق می شود. بعنوان مثال در داستان «جن کوتوله» همه هانس را هانس ابله صدا می زنند. بد نیست اشاره نماییم که در این قصه، دخترهای پادشاه با نفرین پدر به زیر زمین می روند؛ مکانی شبیه همان «هادس» اسطوره های یونان یا جایی که جهان زیرین نام دارد.
داستان های «هانس آهنین»، «هانس نیرومند» یا «هانس زیرک» هم همه از قصه هایی هستند که در آنها شخصیت مثبت هانس، در محور اصلی افسانه قرار دارد. البته باید اشاره نمود مقابل شخصیت هانس خوش اقبال در داستان «هنزل قمارباز» شخصیت منفی هنزل هم حضور دارد و نقش قطب منفی قصه را به عهده دارد تا موازنه نیروهای خیر و شر برقرار باشد. پطرس قدیس هم در این داستان حضور دارد.
هانسِ دیگری که در قصه های برادران گریم حضور دارد، «هانس خارپشت» است که در داستانش، مسئله بچه دار نشدن و نفوس بدن زدن در این زمینه در اولویت است. در این داستان مرد و زن روستایی ثروتمندی حضور دارند که خدا فرزندی به آنها نداده و دست آخر مرد با عصبانیت به همسرش می گوید هرطور شده باید صاحب فرزند شوند؛ حتی اگر فرزندشان خارپشت باشد. بدین سان بعد از مدتی همسرش بچه ای به دنیا می آورد که سر و تنش به خارپشت شبیه است. این بچه هانس خارپشت نام دارد و با نی انبان آهنگ های زیبا می نوازد.
در قصه «گربه و شاگرد آسیابان» هم شخصیت هانس ابله یا همان هانس ساده دل را داریم که در انتها آن، راوی می گوید «دیگر نگویید که آدم های ابله هیچ وقت به جایی نمی رسند.» اشاره این نکته هم بی لطف نیست که کتاب قصه های برادران گریم قصه ای به نام «شیرِ دال» دارد که در رابطه با کوچک ترین پسر یک خانواده است. این پسر هم هانس نام دارد و دیگران او را هانس ابله صدا می زدند.
* شخصیت منفی مرد یهودی
شخصیت مرد یهودی که در قصه های برادران گریم حضور دارد، شخصیتی منفی و منفور است. علتش هم مشخص است؛ مسیحی بودن ریشه افسانه ها. وی در «معامله پر سود» حضور دارد که از سود ناچیزی که عایدش شده، خوشحال می شود. در این قصه دهقان ساده دل در مقابل یهودی زیرک و حقه باز قرار دارد و این جمله را می گوید «وای از دست یهودی ها که همیشه دروغ می گویند.»
در داستان «یهودی در خارزار» هم یهودیِ داستان خسیس است و ریش بزی دراز دارد. نظر شخصیت مقابلش هم در رابطه با او اینست که تا جایی که توانسته پوست مردم را کنده. این یهودی در نهایت به جرم دزدی به دار آویخته می شود.
اما جالب است که در داستان «خورشید تابان حقیقت را برملا خواهد کرد»، یهودی حاضر در قصه شخصیت بی گناه و غیر منفی داستان است.


منبع:

1401/07/17
15:15:13
0.0 / 5
554
تگهای خبر: داستان , رمان , روزنامه , كتاب
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)

تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب
لطفا شما هم نظر دهید
= ۱ بعلاوه ۳