گزارش تحلیلی مهر؛
الثقافة الاسلامیة شش دهه زیست اسلام گرایی در بستر نهاد آموزش
بلک بلاگ: در دولت اول طالبان مضمون ثقافت اسلامی در برنامه درسی دانشجویان گنجانده شد. این ماده درسی حتی بعد از برچیده شدن طالب ها، همچنان اندیشه اسلام گرایی را در نهاد آموزش عالی ماند.
خبرگزاری مهر _ فرهنگ و اندیشه: شنبه ۲۷ فروردین، خبرگزاری های افغانستان گزارش کردند که تعداد واحدهای درسی «ثقافت اسلامی (فرهنگ اسلامی)» در دانشگاه های افغانستان سه برابر شده است. طبق این گزارش ها وزارت تحصیلات عالی طالبان در یک بخشنامه رسمی، سرفصل «ثقافت اسلامی» را در دانشگاه ها از ۸ واحد در یک دوره تحصیلی چهارساله به ۲۴ واحد افزایش داده است. [۱] با این بخشنامه، تمام دانشگاه ها و موسسات تحصیلات عالی ملزم به تدریس سه برابر «ثقافت اسلامی» شدند، سرفصلی که موضوع هایی هم چون «جهان بینی اسلامی»، «نظام سیاسی اسلام»، «قرآن و علوم امروزی»، «نظام اخلاقی اسلام»، «نظام اجتماعی اسلام» و نظایر آنرا در برمی گیرد و یادگاری از دوران نخست امارت اسلامی در افغانستان است.
درس «ثقافت اسلامی» با روی کار آمدن امارت اسلامی افغانستان در ۱۳۷۱ ش، به منظور اسلامی سازی دانشگاه ها، در کلیه موسسات تحصیلات عالی در نظر گرفته شد و از آن زمان تا امروز این مضمون در افغانستان تدریس می گردد. اما این طالبان نبود که ماده درسی «ثقافت اسلامی» را سامان داده بود، بلکه اسلام گراهای اخوانی بودند که بسیار پیش تر این مسیر را پرداخته و پیموده بودند. حتی هنوز هم برخی دروسی که در زیرمجموعه «ثقافت اسلامی» در افغانستان تدریس می گردد، همان نگاشته های چند دهه پیش علمای اخوانی است، همچون درس «خصایص کلی اسلام» که به قلم شیخ یوسف قرضاوی است، گرچه این اثرِ فشرده شده بدون آن که نامی از قرضاوی برده شود، تدریس می گردد. [۲]
ثقافت اسلامی؛ نهال آموزش دینی در دانشگاه های سعودی
اخوان المسلمین، شامل مصری و غیرمصری، نقش بسیار مهمی در توسعه بوروکراتیک پادشاهی سعودی، بخصوص در زمینه آموزش داشتند. از روزگار ملک فیصل، اخوانی ها در تأسیس نهادهای علمی و دانشکده ها در عربستان، تنظیم برنامه های درسی، تألیف و تدریس کتاب های درسی نقش عمده ای داشته اند، آن هم در زمانه ای که سعودی ها خود هیچکس را نداشتند که بتواند این خدمات بزرگ را انجام دهد.
سال ۱۹۶۵ م ملک فیصل کمیته ای از متخصصان را برای راهبری سیاست علمی این کشور تشکیل داد که بدنه آنرا اخوانی ها شکل می دادند و دبیری آنرا «مناع القطان» بر عهده داشت. این کمیته در سال ۱۹۷۰ م با ریاست فهد بن عبدالعزیز (پادشاه بعدی) سند «سیاست آموزشی کشور عربستان سعودی» را تدوین کردند این سند که در ۲۳۶ بند تنظیم شده بود، به قول عبدالرحمن حبنکه، «قانون اساسی آموزش» را در عربستان شکل می داد.
این سند تصوری کل نگر، نظام مند و جامع از اسلام را با هدف «فهم صحیح و متکامل اسلام» پیش فرض گرفته بود، تصوری که اتمام کامل «اقامه دین» را جز با استقرار دولت اسلامی ممکن نمی دید و بیشتر از هر چیز به تفکر اخوانی ها وامدار بود و نه وهابیت سنتی. برای تحقق این هدف، اخوانی ها در بند ۱۱ این سند مقرر داشتند که «علوم دینی در تمامی سالهای آموزش ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان محوری است و الثقافة الاسلامیة ماده درسی اصلی ای است که در تمامی سالهای آموزش عالی تدریس می شود».
نخستین تلاش ها برای تدوین سرفصل «الثقافة الاسلامیة» در نیمه دهه ۵۰ میلادی و در دانشکده شریعت دانشگاه سوریه (که بعدها دانشگاه دمشق نامیده شد) صورت گرفت. محمد مبارک، از مؤسسان اخوان سوریه که در دانشکده شریعت دانشگاه سوریه به تدریس مشغول بود، اولین کسی بود که مفهوم «الثقافة الاسلامیة» را در عربستان طرح کرد؛ وی در سال ۱۹۶۴ م، با درخواست وزیر آموزش و پرورش این کشور، ماده «الثقافة الاسلامیة» را تدوین کرد.
اخوانی ها پیوند وثیقی میان این مفهوم و جهان بینی اخوان المسلمین می دیدند و از همین رو «الثقافة الاسلامیة» خیلی زود به موضوعی جذاب برای آنها بدل شد. محمد غزالی و عبدالرحمن حبنّکه کتاب درسی سال اول دانشگاه را تألیف کردند و محمد قطب و محمد المبارک کتاب درسی سال دوم. سعید حوی، سید سابق، علی طنطاوی، یوسف قرضاوی و برخی دیگر از سرآمدان علمی اخوان هر یک در تألیف کتاب های درسی سرفصل «الثقافة الاسلامیة» سهمی داشتند.
سیاست آموزشی جدید در عربستان، هیمنه «الثقافة الاسلامیة» را در تمامی دوره ها و رشته های آموزش عالی به دنبال داشت و این خود توسعه نفوذ اخوان در بدنه نظام آموزشی عربستان را تسهیل کرد. بعنوان نمونه، اسامه بن لادن با وجود آنکه در رشته اقتصاد تحصیل می کرد، گفته شده که با محمد قطب و عبدالله عزام، دو مرجع اصلی تفکر سیاسی وی، پای درس «الثفاقة الإسلامیة» آشنا شده و پیوند خورد. [۳]
روح پویا و پایدار اسلام گرایی در کالبد نظام های آموزشی کشورهای اسلامی
اخوان المسلمین توانست با قلم و همت نسلی سرآمد و تاریخ ساز از دانشوران دینی خود، و البته با بهره مندی از نیازها و پشتیبانی های دولت سعودی، چنان جای پای خویش را در نهادهای دانشی عربستان محکم کند که حتی با وجود تنش های گوناگونی که بعدها میان دولت سعودی و اسلام گرایان بالا گرفت، برای دهه ها (حتی تا همین امروز، گرچه کم رمق و مخفیانه) هسته های نیروی انسانی اسلام گرا بتوانند در زیر پوست این ماده درسی به حیات خود ادامه دهند.
استفان لاکروا در کتاب پرارزش «زمن الصحوة» (صص ۶۶-۶۷) به خوبی نشان داده که چگونه مضمون «الثقافة الاسلامیة» توانست بستری حاصلخیز برای رشد جریان اسلام گرا در عربستان باشد و با وجود سرکوب صحوی های اسلام گرا توسط حکومت سعودی در دهه ۹۰ میلادی، ما همچنان می بینیم دست حکومت از رسیدن به بدنه نهضت در نهادهای دینی و آموزشی کوتاه است.
پس از حادثه ۱۱ سپتامبر که انگشت های افترا به سمت عربستان نشانه رفت، نظام آموزشی و کتاب های درسی از مهم ترین محورهایی بود که ناظران غربی خواهان اصلاح در آنها بودند و مدعی می شدند بذر اندیشه های «بنیادگرایانه» در نظام آموزشی عربستان در ذهن های کودکان و جوانان کاشته می شود. دولت سعودی هم از همان زمان برای دور ماندن از این اتهامات، تلاش هایی را برای تعدیل برخی محتواهای درسی آغاز و سیاست سَعوَده، یعنی سعودیگزینی در پذیرش اساتید و عزل غیر سعودی ها را تشدید کرد.
همانطور که سیاست عزل اساتید غیر سعودی، دم دستی ترین اقدام برای حذف نیروهای تابلودار اسلام گرا بود، سیاست تعدیل محتواهای درسی هم نمی توانست جز برخی مضامین تند و نمادین را نشانه رود و همچنان ساختار کلی بنایی که اخوانی ها در محتوای آموزش دینی عربستان گذاشته بودند، همچنان زنده بود و هنوز این نگاه تمامیت نگر به اسلام بود که در دروس «الثقافة الاسلامیة» تدریس می شد.
از همین رو بود که تا همین چند سال پیش حضور نیرو و اندیشه اخوانی در دانشگاه های عربستان، بخصوص دانشگاه های اسلامی، احساس می شد و همین حقیقت بود که بن سلمان را واداشت بعد از به قدرت رسیدن، به شدت کمپین اخوان زدایی از آموزش عالی را دنبال کند. گرچه پیش از این هم سیاست سعودی گزینی تکمیل شده بود و به ندرت می توانستیم استادی غیر سعودی در دانشگاه های اسلامی بیابیم، اما ماده درسی «الثقافة الاسلامیة» بی آنکه بدیلی داشته باشد، هنوز پابرجا بود و بستر زیست اخوانی ها دانسته می شد؛ در همین راستا، در فوریه ۲۰۱۸ دکتر احمد العیسی، وزیر آموزش عربستان نامه ای فوری برای همه مدیران دانشگاه ها ارسال کرده و به لزوم رسیدگی سریع به بازبینی در محتوای دروس «الثقافة الاسلامیة» به منظور ارتقای فرهنگ اعتدال و هویت اصیل ملی تاکید کرد. [۴]
همین حقیقت در مورد برخی دیگر از کشورهای عربی که اخوانی ها نفوذ قابل توجهی داشتند، صدق می کند. بعنوان نمونه ماده درسی «الثقافة الاسلامیة» از دیرباز در دانشگاه های اردن تدریس می شود و حتی در دهه های گذشته کتاب معروف «معالم فی الطریق» سید قطب که آنرا مانیفست سلفیه جهادی می دانند، بعنوان متن درسی آن در بعضی دانشگاه ها انتخاب می شد. [۵] دروس «الثقافة الاسلامیة» همچنان در دانشگاه های اردن تدریس می شود و با وجود مخالفت ها، این نمایندگان مجلس هستند که همین چند ماه پیش وزیر آموزش عالی را به افترا برنامه ریزی برای لغو این ماده درسی استیضاح می کنند. [۶]
در افغانستان هم چنانکه گذشت در دولت اول طالبان و قاعدتاً با تلاش افغان العرب مضمون «ثقافت اسلامی» در برنامه درسی دانشجویان گنجانده شد. این ماده درسی در افغانستان هم چنان بی بدیل بود که توانست حتی بعد از برچیده شدن حکومت طالب ها، همچنان اندیشه اسلام گرایی را در نهاد آموزش عالی افغانستان بازتولید کرده و بعد از دو دهه بار دیگر دست در دست دولت طالبان بگذارد.
همین پویایی اندیشه اسلام گرایی در سرفصل درسی «ثقافت اسلامی» بود که سالهای متمادی در افغانستان بحث و مناقشه خیلی از کارشناسان و دانشجویان را پیرامون آن به دنبال داشت و گروهی از دانشجویان را بر آن می داشت تا برای حذف آن از برنامه درسی بارها دست به اعتراض بزنند.
این اعتراض ها بیراه نبود. برای نمونه در سال ۱۳۹۵ ش، عبدالظاهر داعی، یکی از استادان دانشکده شرعیات دانشگاه کابل در سخنانی در کلاس درس «الثقافة الاسلامیة» گفته بود هرکسی به دست آمریکا کشته شود، شهید است. او اظهار داشته بود: «اسامه بن لادن رحمة الله ضد مجاهد بود و شهید است.»
این اظهار نظر جنجالی، عبدالحفیظ منصور، عضو مجلس نمایندگان در نظام پیشین افغانستان، را واداشت تا از محتوای ماده درسی «ثقافت اسلامی» در دانشگاه های کشور انتقاد کرده و بگوید که «ثقافت اسلامی» در دانشگاه های کشور تروریست تربیت می کند. او با تاکید بر بازبینی در محتوای «ثقافت اسلامی» و اصلاح شیوه تدریس آن، اظهار داشت: «وقتی در مضمون ثقافت اسلامی می رود درس می دهد در آن جا، درس هایی که زنان حق ندارند کار بکنند و دانشگاه بخوانند، غیر تروریستِ فکر دیگر چیست؟ … وقتی زیر نام ثقافت اسلامی استادی اسامه بن لادن را شهید می گوید، غیر از این که من این استاد را تروریست فکری بگویم، دیگر چه بگویم؟» [۷]
نهضت سازی از دریچه نهاد آموزش
ماده درسی «الثقافة الاسلامیة» بیشتر از ۶ دهه است که جریانی پویا را در نظام های آموزشی کشورهای اسلامی، بخصوص جهان عرب، شکل داده است. تاریخ شکل گیری و تحولات این مضمون دینی، که تنها گوشه چشمی در اینجا بدان داشتیم، الگویی کم نظیر از زیست و بازتولید یک جریان اجتماعی را در گستره ای جهانی و در زمانه ای پر فراز و نشیب نشان داده است.
این نشانگر آن است که چگونه یک برنامه درسی ساده می تواند چنین جریانی عظیم و گسترده ای از نیروهای انسانی را خلق کند. این برنامه درسی گرچه ساده می نمود، اما چنان طراحی شده بود که حتی مخالفان جدی آن هم نمی توانستند به سادگی آنرا کنار گذاشته و جایگزینی برای نیاز آموزش دینی دانشجویان عرضه کنند. «الثقافة الاسلامیة» بی آنکه نامی از اخوان و حکومت اسلامی بیاورد، بنیان های ایدئولوژیک اسلام گرایی را آموزش می داد، آموزه هایی که شاید در نگاه نخست به سختی هیچ مسلمانی می توانست در مخالفت با آنها سخن بگوید. «الثقافة الاسلامیة» راهی برای جذب نسل های جدید شد و تمام دانشجویان خواه ناخواه می بایست بنیان های اندیشه اخوان را بعنوان دیدگاه اسلام، از بر می کردند.
این نشانگر آن است که چگونه تلاش علمای اخوانی جهت راه اندازی یک پروژه تحصیلی دینی، توانست چنان پرثمر باشد که این برنامه درسی بعد از گذشت سالیان دراز نه تنها هنوز نفس می کشد، بلکه بی آنکه دیگر مدیرانی این پروژه را راهبری کنند، خود درحال توسعه و بازتولید خویش است. حتی امروزه هم که تیغ سیاست های ضد اسلام گرایی در کشورهای عربی دروس «الثقافة الاسلامیة» را هم بی نصیب نگذشته و جریان اخوان المسلمین شاید بدترین دوران حیات خویش را می گذراند و با بی سابقه ترین فشارهای دولتی و بین المللی و اختلافات داخلی روبه رو است، همچنان هم اسلام گرایی، و به صورت ویژه طالبان، از سفره ای که اسلاف آنها پهن کرده اند، متنعم می شود.
حامد دهقانی / اندیشکده مرصاد
[۱] https: //afghannews.af/تدریس-مضمون-«ثقافت»-در-دانشگاه %E2%80%8C ها-سه-برابر-شد
[۲] https: //mandegardaily.com/?p=53027
[3] ستیفان لاکروا، زمن الصحوة، صص۶۶-۶۷.
[۴] https: //aawsat.com/home/article/1186221
[5] https: //www.alhurra.com/latest/2019/09/16/ الصدی-المفقود-لصوت-المعلم-الأردنی
https: //www.alittihad.ae/wejhatarticle/56243
[6] https: //jo24.net/article/420712
[7] https: //www.etilaatroz.com/43430
منبع: blackblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب