پرونده زندگی و آثار كلیما-۱۷، نگاهی به عشق و زباله -۲
وقتی به مردم جهان به چشم زباله نگاه شود
به گزارش بلک بلاگ آخر جهان می تواند به شکلهای مختلف اتفاق باشد و آن شکل که کمتر از همه دراماتیک است، همان است که انسان زیر انبوهی از اشیای به درد نخور، حرف های بی محتوا و فعالیتهای زائد و افراطی هلاک شود.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: «عشق و زباله» رمانی از ایوان کلیما نویسنده ادبیات چک است که سال ۱۹۸۶ یعنی چندسال قبل از فروپاشی کمونیسم نوشته شد. این کتاب در ایام فشار حکومت کمونیستی بر نویسندگانی چون کلیما و زندگی سخت آنها نوشته شد؛ روزگاری که هیچ شغل آبرودار و مناسبی به کلیما داده نمی شد و او ناچار بود مدتی را در بخش زباله های بیمارستانی و مدتی را هم بعنوان رفتگر کار کند.
در همان روزگار بود که کلیما این رمان را نوشت و احتمالاً به خاطر شرایط حاکم بر چکسلواکی، ابتدای آن این جمله را درج کرد: «هیچ کدام از شخصیت های کتاب و ازجمله راوی، برگرفته از شخصیتی در قید حیات نیستند.» اما اتفاقاتی که در داستان «عشق و زباله» رخ می دهند، رفتار و کردار شخصیت ها همگی گواه این حقیقت هستند که کلیما درحال تعریف قصه زندگی خود است.
ترجمه فارسی «عشق و زباله» اردیبهشت ماه سال جاری به قلم فریده گوینده توسط نشر لگا منتشر و راهی بازار نشر شد. هفته گذشته در چارچوب یکی از عناوین پرونده بررسی زندگی و آثار کلیما، به این کتاب پرداختیم که در پیوند «کافکا نتوانست همزمان نویسنده و عاشقی صادق باشد» قابل دسترسی و مطالعه است. در قسمت اول، به دوره زمانه و شرایطی که حوادث کتاب در آن رقم می خورند، نوشته های کلیما درباره کافکا و شخصیت پدر نزد کافکا و کلیما پرداختیم. در مطلبی که در ادامه می آید و دومین قسمت بررسی این کتاب است، به چند محور مفهومی مهم دیگر در این کتاب می پردازیم.
اما نکته مهمی که در کتاب «عشق و زباله» وجود دارد و باید حتما مورد توجه قرار گیرد، کلیدواژه شلتاقی است که کلیما از آن، بعنوان یک مفهوم کنایی برای اشاره به زبان و ادبیات کمونیستی بهره برده است. وی در فرازهایی از عبارت «ادبیات شلتاقی» و در فرازهای دیگر از «روح شلتاقی» بهره برده و مقصودش همان رویکرد و نظرگاه کمونیستی حاکم بر چکسلواکی است.
* دیدن زباله بعنوان شبیه مرگ
راوی «عشق و زباله»، اعتقاد دارد زباله در هرحال از بین رفتنی نیست و شبیه مرگ است که هیچ چیز مانند آن، فناناپذیر نیست. کلیما در صفحه ۱۳ کتاب هم می گوید زباله اصلاً از بین نمی رود، فوقش می تواند تغییر شکل دهد و چیزی فناناپذیر است. او بر این باور است که زباله در همه جای دنیا سیر می کند و آرام آرام دنیا را می بلعد. همینطور با نگاهی به جهان اطراف، اتومبیل را هم نوعی زباله می بیند. اتومبیل ها هم از دید او، مجموعه بزرگی از زباله اند و در هر قدم، تقریباً یکی از آنها راه آدم را می بندد. این راوی می گوید «ما چیزهای دورریختنی را در زباله دان می ریزیم، و تعداد این زباله دان ها سر به فلک می کشد. ما آدم های کنارگذاشته شدنی را هم کنار می گذاریم، کسانی که پیر می شوند، و به وقت پیری عزیزان شان و دیگران به دیدن شان نمی روند، جز شاید کسانی که خودشان هم کنار گذاشته شده اند.» (صفحه ۱۰۲)
در روح عصر انقلابی ما روش موثر و اقتصادی دفع انسان های زاید یا همان زباله های انسانی از این جهان، به طرزی دقیق شرح داده شده است. او هُوس را یک قربانی ساز با روحی به شدت صدمه دیده می داند و اعتقاد دارد چهره قربانی ساز با روحی به شدت صدمه دیده متعلق به دنیایی در عصر انقلابی است؛ دنیایی که در آن، کسی این را بدیهی می داند که همه کسانی را که با او متفاوتند، به چشم زباله نگاه کند و آنها را رفت و روب کرده و دنیا را از وجودشان پاک کند در بخشی از کتاب «عشق و زباله» راوی تحت تأثیر مطالعه زندگی نامه خودنوشت رودلف هُوس فرمانده اردوگاه مرگ آشوویتس می گوید در روح عصر انقلابی ما (پس از جنگ جهانی دوم و دوران جنگ سرد) روش موثر و اقتصادی دفع انسان های زاید یا همان زباله های انسانی از این جهان، به طرزی دقیق شرح داده شده است. او هُوس را یک قربانی ساز با روحی به شدت صدمه دیده می داند و اعتقاد دارد چهره قربانی ساز با روحی به شدت صدمه دیده متعلق به دنیایی در عصر انقلابی است؛ دنیایی که در آن، کسی این را بدیهی می داند که همه کسانی را که با او متفاوتند، به چشم زباله نگاه کند و آنها را رفت و روب کرده و دنیا را از وجودشان پاک کند.
اما نگاه نقادانه کلیما به جهان اطرافش، فقط در ارتباط با نازی های نیست. او به جنگ سرد و جهان دوقطبی و بمب های اتم هم توجه دارد. جهانی که وی در آن زندگی می کند، جهانی آخرالزمانی است که در آن بمب ها هر روز، بیشتر کارآمد می شوند. در آخرالزمان مورد نظر کلیما، جهان از انسان و زندگی پاک می شود و این آخرالزمان، هر روز بیشتر به یک مشکل فنی صرف تبدیل می شود. باتوجه به دوره و زمانه ای که کلیما «عشق و زباله» را نوشته، بد نیست به این جملات او دقت نماییم که می گوید شعله هایی که عاملان پاک سازی [قدرت ها] با زباله هایشان می افروزند، قادرند هم زمان هر تعداد از مردم را در خانه های خودشان بسوزانند و در چنین شرایطی، ارواح کشته شدگان و ارواح همه قربانیان بر فراز زمین و اقیانوس ها، فضا را با مویه هایشان پر می کنند.
راوی «عشق و زباله» در صفحات ابتدایی کتاب می گوید احترام به مثابه یک قانون، تنها به کسانی گذاشته می شود که دنیا را از وجود انسان هایی که برای جامعه حکم زباله را دارند، پاک می کنند؛ یعنی به ضابطین دادگستری، به قاضی ها و به بازجوها. کلیما همینطور با اشاره به چسکلواکی آن دوره زمانه که همه چیزش مدام درحال بازسازی و تغییر بود؛ قلعه ها، ساختمان ها، و اسامی خیابان ها را بعنوان نمونه های این تغییرات مدام مثال می زند و می گوید گذر زمان گاهی کتمان و بیشتر وقت ها جعل می شود، تا آن جا که هیچ مدرکی درست و حقیقی از آن باقی نمی ماند. این، هم یکی از خصوصیت های جهان دیوانه ای است که کلیما از آن می نویسد و توصیفش می کند.
فرازی از کتاب هست که در آن، کلیما با مردی جوان صحبت می کند و می گوید چیزهای زیادی هستند که این دنیا را زشت می کنند! اگر قرار باشد همه را نابود نماییم، کجا خواهیم ایستاد؟ خراب کردن آسان تر از ساختن است، و بنا بر این است که خیلی از مردم آماده اند ضد آن چه قبول ندارند، تظاهرات کنند. اما مشخص نیست اگر کسی از آنها بپرسد به جای چیزی که قبولش ندارید چه می خواهید جواب شان چیست؟
* مسئله انسان شناسی و روح
مانند دیگر آثار کلیما، روح، انسان شناسی، معنای زندگی و خدا، ازجمله موضوعات مهمی هستند که در «عشق و زباله» به آنها پرداخته شده است. کسانی هستند که معتقدند مسائل ماورایی و خدا را کشف کرده اند و می کوشند آنها را انتقال دهند. کلیما می گوید او هم تلاش دارد چنین کاری کند اما هرکه اعتقاد دارد که به آن چه واقعاً جاودان است پی برده، یا احمق است یا خیال پرداز و معمولا آدمی خطرناکست.
جایی از داستان «عشق و زباله» هست که راوی و معشوقه اش مشغول گفتگو هستند. زن از او می پرسد از دست دادن چه چیزی برای انسان بدتر است و چنین پاسخی را می شنود: «شاید روحش!» در زمینه مسئله روح، باید گفت کلیما در این کتاب چندگونه روح را مد نظر دارد. بعنوان مثال در ابتدای فصل دوم وقتی با دیگر رفتگران در پیاله فروشی نشسته، می گوید «روحی کسی در اینجا حضور داشت که می شد حدس زد بالای سر ما بقیه بود.» یا روح دیگری که او به آن اشاره می کند، روح شهر است؛ جایی که در صفحه ۷۰، با جلیقه نارنجی اش از خیابان ها و کوچه های باریک شهر زادگاهش حرکت می کند و همکارانش بعنوان شاهد در کنارش هستند. کلیما در این فراز می گوید این مکان، یعنی شهر زادگاهش آرام آرام درحال از دست دادن روح خود بود. روح دیگر، در ارتباط با خود کلیماست. وی در جایی از داستان می گوید غرق در فضایی غریب، بین رویا و بیداری است و آن چه در رویای انسان با او حرف می زند، صدای پنهان یا سرکوب شده روح اوست. (صفحه ۱۰۰) این رویای یاد شده کلیما ناظر به روزهایی است که درحال بزرگ شدن بوده و می ترسیده هیچگاه نتواند به عشق یک زن نائل شود.
با قلم و سمت وسوگیری که کلیما دارد، بدیهی است که صحبت از مرگِ روح، در ارتباط با شرایط حکومت کمونیستی است. وی در جایی از کتاب «عشق و زباله» از تباه شدن روح صحبت می کند و عامل این تباهی را دروغ می داند: «هیچ چیز نمی تواند دروغ کسی را توجیه کند. دروغ درست به اندازه بی تفاوتی یا نفرت روح را تباه می کند.» با قلم و سمت وسوگیری که کلیما دارد، بدیهی است که صحبت از مرگِ روح، در ارتباط با شرایط حکومت کمونیستی است. وی در جایی از کتاب «عشق و زباله» از تباه شدن روح صحبت می کند و عامل این تباهی را دروغ می داند: «هیچ چیز نمی تواند دروغ کسی را توجیه کند. دروغ درست به اندازه بی تفاوتی یا نفرت روح را تباه می کند.» (صفحه ۱۰۲) جسمانی یا روحانی بودن بیماری هم مسئله دیگری است که این نویسنده در کتاب «عشق و زباله» به آن پرداخته است. او اعتقاد دارد بیماری ها باآنکه در جسم هستند، اما منشا و ریشه شان از روح است؛ روحی که از درد به خود می پیچد. این درد روحانی هم وقتی تسلی پیدا می کند که انسان یاد بگیرد به روحش گوش دهد و کنش های آنرا محصور و مهار کند. کلیما می گوید ۱۴ ساله بوده که نخستین بمب اتمی بر زمین فرود آمد و بعد از آن، در مورد اتفاقی که برای روح بشر در کانون یک انفجار اتمی رخ داد، به فکر فرو رفت. سوال مهمش هم از انفجار بمب اتمی، از این قرار است: حتی اگر روح غیرمادی باشد، آیا واقعاً می تواند از آن گرما (ی ناشی از انفجار اتمی) در امان باشد؟
در جای دیگری از کتاب، صحبت از تسلیم شدن به روح شلتاقی است، که کلیما می گوید فهمیده که در زمانه ای که خیلی از آدم ها مطیع و وفادارانه روح شلتاقی را در آغوش می گیرند، تعداد بسیار اندکی از مردم مشتاق تصاویر ذهنی و یا نوشته های شخصی دیگر هستند. او که تلاش داشته تسلیم روح شلتاقی نشود، یک روز بامداد نیاز داشته به جایی برود و در آن لحظه که این نیاز را احساس کرده، حس کرده هدفی طبیعی دارد: عازم جایی شدن، انجام هرجور کاری، و گوش دادن به هرجور صحبتی، فقط بدین سبب که در سکوت ننشیند و به پاره شدن ریسمان ها گوش ندهد. این جملات، آخر بندی فصل اول «عشق و زباله» را می سازند که در آنها کلیما می گوید بعدها به ذهنش رسید که شاید در آن لحظات در فضایی جدید بوده و وارد مکانی شده بود که در آن، فراموشی زاده شده بود، یا ناامیدی، و هم شناخت. یا شاید حتی عشق – نه عشقی همچون یک سراب، بلکه به منزله فضایی برای حرکت روح.
کلیما بین زمان حالا (۱۹۸۶) و گذشته انسان، مقایسه ای دارد که ناظر به مفهوم قربانی است. او می گوید سابقا قربانی کردن با مراسم و تشریفات رسمی انجام می شد و انسان ها قربانیان شان از بین کسانی انتخاب می کردند که بهترین و یا پاک ترین افراد به حساب می آمدند. اما امروز قربانیان بیشتر از بین کسانی انتخاب می شوند که ضعیف ترین و صدمه پذیرترین ها باشند. آنها دیگر خون قربانیان را نمی ریزند. بلکه فقط روح شان را نابود می کنند. او اعتقاد دارد آن چه هنوز در انسان ها وجود دارد و از بین نرفته، احتیاج به قربانی کردن است. کلیما اعتقاد دارد «خلا روحی با هیچ چیز پر نمی گردد، حتی اگر تمامی نوع بشر دسته دسته قربانی شوند. خلا همیشه وجود دارد، آن هم به طرزی وحشتناک و سیری ناپذیر.» (صفحه ۱۶۹)
اگر بخواهیم بحث روح را به مفهوم زباله ای که مد نظر کلیماست پیوند دهیم، می توانیم به این فراز از نوشته هایش اشاره نماییم که می گوید بین همه زباله هایی که ما را در مرداب خود فرو می برند و با دم ویرانگرشان تهدید می کنند، خطرناک ترین آنها، انبوه ایده های دور ریختنی است. کلیما می گوید این ایده ها دور و بر ما وول می خورند، و زندگی ما را به سراشیب سقوط می کشانند. جمعیتی را هم که تحت تأثیر قرار می دهند، به تدریج پژمرده می کنند. این جمعیت از نظر نویسنده «عشق و زباله» یک جمعیتِ بدون روح است که هیچگاه از روی زمین محو نمی گردد. آدم های این جمعیت میادین، خیابان ها، استادیوم ها و فروشگاه های بزرگ را پر می کنند. وقتی فریاد شادی شان به خاطر یک گل پیروزی، یا یک موسیقی موفق پاپ یا یک انقلاب به آسمان می رود، انگار آن فریاد برای همیشه ادامه می یابد، اما بلافاصله بعد از آن فریاد، سکوت مرگبار خلا و فراموشی حاکم می شود.
او می گوید سابقا قربانی کردن با مراسم و تشریفات رسمی انجام می شد و انسان ها قربانیان شان از بین کسانی انتخاب می کردند که بهترین و یا پاک ترین افراد به حساب می آمدند. اما امروز قربانیان بیشتر از بین کسانی انتخاب می شوند که ضعیف ترین و صدمه پذیرترین ها باشند در زمینه مسئله معنای زندگی هم، به صورت مشخص در کتاب «عشق و زباله» باید از فرازی اظهار داشت که راوی می پرسد «هدف از زندگی پر از رنج چیست؟» این راوی اعتقاد دارد زندگی امکان دارد به ما یاد دهد تا مقابل مرگ که یک امر اجتناب ناپذیر است خاضعانه سر فرود بیاوریم، اما انسان باز هم با مرگ کسی که برایش عزیز است، از پا درمی آید. در کنار این بحث که در صفحه ۳۲ مطرح شده، کلیما در صفحه ۱۷۰ هم به کنایه می گوید مدت هاست که روش ها و دستگاه هایی برای حذف موثر و اقتصادی آدم های ناراحت و مزاحم از این دنیا شناسایی شده اند. با این اوصاف، راوی «عشق و زباله» اعتقاد دارد «پایان جهان می تواند به شکل های مختلف اتفاق بیافتد. از نخستین منظر، آن که کمتر از همه دراماتیک است، همان است که انسان زیر انبوهی از اشیای به درد نخور، حرف های بی محتوا و کارهای زائد و افراطی هلاک می شود.» (صفحه ۱۷۱)
با نگاهی که راوی «عشق و زباله» دارد، همه چیزِ زندگی رو به پایان می رود، و اگر کسی در مقابل این آخر مقاومت نشان دهد صرفا کاری احمقانه کرده است. این راوی اعتقاد دارد تنها پرسش مهم این بحث، این است که «پایان واقعاً چه معنایی دارد؟ آخر چه تغییری در دنیا ایجاد می کند؟ دنیایی که هیچ چیز نمی تواند از آن محو شود، نه یک ذره غبار، نه جوشش حس همدلی یا مهربانی، نه اقدامی از سر نفرت یا خیانت.» (صفحه ۲۲۳)
انسان شناسی کلیما در «عشق و زباله» هم خویش را در تلفیق با مسئله روح نشان میدهد. او می گوید انسان همیشه به چشم اندازها نگاه می دوزد، در جست وجوی امید و انتظار معجزه است. در انتظار کسی که به این پرسش پاسخ دهد که آیا او روحی دارد؟ و آن روح از چه جنسی است؟ از نظر راوی قصه عشق و زباله، «انسان از به دست آوردن آنچه در اشتیاق آن است می ترسد، درست همان گونه که به صورت ناخودآگاه حسرت چیزی را می خورد که از آن می ترسد. ما می ترسیم که مبادا کسی که دوست داریم، را از دست بدهیم، و برای اجتناب از این که از دستش بدهیم، او را فراری می دهیم.» (صفحه ۲۰۵)
انسان شناسی همراه با زباله شناسی کلیما هم به این جا می انجامد که بگوید آدم ها در جست وجوی تصاویر بهشت هستند و نمی توانند چیزی جز مقاصد این جهانی پیدا کنند. اما بهشت را نمی گردد با یک تصویر مجسم کرد؛ چونکه بهشت حالتی از دیدار است، دیدار با خدا و هم با انسان ها. «البته آنچه مهم می باشد این است که این دیدار در پاکی اتفاق خواهد افتاد. بهشت بیشتر از هرچیز دیگر حالتی است که در آن روح، احساس پاکی می کند.» (صفحه ۲۵۹) کلیما در همین صفحه می گوید انسان دوست دارد پاک باشد، اما به جای پاک کردن خود شروع می کند به پاک سازی دور و برش. این نویسنده با توصیف بهشت از روایت تورات، می گوید «ما در آرزوی بهشتیم و در آرزوی رهایی از تنهایی.» (صفحه ۲۱۱) کلیما در زمینه بحث رهایی از تنهایی هم اشاره جالبی دارد و می گوید حس تنفر به اشتباه متضاد عشق شمرده می شود؛ در صورتیکه حقیقت عشق و تنفر دو روی یک سکه اند و متضاد هر دو تنهایی است. «ما اغلب فکر می نماییم که به خاطر عشق است که به کسی وابسته می شویم، در صورتیکه دلیل وابستگی ما تنها تنفر است، تنفر از تنهایی و ترجیح دادن آن فرد بر تنهایی.» (صفحه ۲۱۲)
* مسئله آزادی
آزادی یکی از موضوعات پرتکرار در کتاب های کلیماست و در «عشق و زباله» هم خویش را نشان میدهد. البته باتوجه به گستردگی بحث روح در این کتاب، میتوان گفت یکی از دغدغه های مهم کلیما در «عشق و زباله» روح آزادی و یا آزادیِ روح است؛ مثل فرازی که می گوید «در پیاله فروشی دوران بچگی ام، هنوز روح آزادی وجود داشت.» بدین سان میتوان گفت وی در جستجو اماکنی است که روح آزادی را در خود داشته باشند؛ هرچند کوچک و دلگیر یا دودگرفته باشند.
کلیمایی که «عشق و زباله» را نوشته می گوید آزادی در این دوره زمانی بیشتر نشده است؛ گرچه گاهی امکان دارد این طور به نظر بیاید. اما «تنها چیزی که بیشتر شده جابه جایی عبث چیزها، واژه ها، زباله و خشونت است.» این جملات او ناظر به کنفرانس بین المللی درباره آخرالزمان و کلاهک های اتمی است کلیما می گوید خیلی ها درباره آزادی صحبت می کنند، و کسانی با صدای بلندتر از آزادی می گویند که آزادی را از دیگران سلب می کنند. مثالش هم این است که روی سردر ورودی اردوگاه های کار الزامی دوران بچگی او هم شعار آزادی نوشته شده بود. او عمیقاً باور دارد که عمل یا کنش، وقتی می تواند آزادانه باشد که تنها از انسانیت الهام گرفته باشد؛ تنها در صورتیکه از قضاوتی بالاتر آگاه باشد. کلیمایی که «عشق و زباله» را نوشته می گوید آزادی در این دوره زمانی بیشتر نشده است؛ گرچه گاهی امکان دارد این طور به نظر بیاید. اما «تنها چیزی که بیشتر شده جابه جایی عبث چیزها، واژه ها، زباله و خشونت است.» (صفحه ۱۵۴) این جملات او ناظر به کنفرانس بین المللی درباره آخرالزمان و کلاهک های اتمی است.
قوانین کهنی که در دوران معاصر کلیما طنین داشتند (۱۹۸۶) و هنوز هم طنین اندازند، توسط آدم ها شکسته می شوند و از نظر او، آدم ها معتقدند می توانند این کار (شکست قوانین کهن) را بدون مجازات انجام دهند. نگاهی که آدم های محیط اطرف کلیما داشته اند، این بوده که انسان در راه دستیابی به آزادی بیشتر، در جهت تحقق رویایش برای رسیدن به بهشت، یقیناً باید مجاز به انجام هر کاری باشد. باتوجه به شناختی از کلیما و عقایدش داریم، می دانیم او یک یهودی اسرائیلی و صهیونیست نیست و عقایدش با مفهوم وطن یهود کاملاً متضاد اند. ازاین رو شاید بتوان این فرازهای کتاب «عشق و زباله » اش را تلنگری به اسرائیلی ها و صهیونیست هایی تلقی نمود که برای ساخت بهشت زمینی خود، دنیای مردم دیگر را جهنم کردند: «همه ما به تنهایی، یا با هم در خیال سعادت زمینی هستیم، و در کوشش برای رسیدن به بهشت زمینی، داریم بار گناه را بر دوش خودمان سنگین می نماییم، با آن که از اعتراف به آن امتناع می ورزیم.» (صفحه ۲۲۷)
* مسئله ادبیات
همان طور که در قرن «دیوانه من» گفته شده، در «عشق و زباله» هم روی عنصر مهم نوشتن و نویسندگی در زندگی کلیما تاکید می شود. اما نکته مهمی که در این کتاب وجود دارد، تلفیق مسئله امید با نوشتن است. کلیما می گوید از قدیم، آن چه او را بیشتر از همه به زندگی وصل می کرده، نوشتن بوده و با این علاقه، هر تجربه ای برایش تبدیل به تصاویر می شده است. نخستین چیزی که کلیما در زندگی نوشت، در ۱۱ سالگی در اردوگاه ترزین اشتات بوده و می نوشته چون در اشتیاق آزادی بوده است.
درباره خود ادبیات و قصه گویی، نظر کلیما این است که «ادبیات بدون کسانی که آنرا دریافت می کنند، چرند است. انگار دنیایی است که در آن زبانی جز زبان شلتاقی شنیده نمی گردد کلیما باور دارد ادبیات با امید و زندگی آزاد در بیرون از دیوارهای اردوگاه که اغلب نادیده گرفته می شوند، اشتراک دارد. او با بیان این باور خود، نسبت به کتاب هایی که نویسندگانشان به یاس ناشی از ثروت، یاس انسان، بی ثباتی احساسات پرداخته اند اظهار بی علاقگی می کند.
اما درباره خود ادبیات و قصه گویی، نظر کلیما این است که «ادبیات بدون کسانی که آنرا دریافت می کنند، چرند است. انگار دنیایی است که در آن زبانی جز زبان شلتاقی شنیده نمی گردد، و زبان دیگر نمی تواند کسی را مجبور به پاسخ گویی کند، حتی او که بالا سر انسان هاست.» (صفحه ۱۰۳) نکته جالب و مهم درباره قصه گو بودن کلیما این است که گاهی احساس می کند با گوش دادن به قصه های دیگران _هرکسی که باشند_ یک بدهکار است؛ یک میهمان ثابت شام که هیچگاه خودش کسی را به شام دعوت نمی کند.
* سلوک آقای نویسنده از رفتگری به رستگاری
کلیما در «عشق و زباله» جلیقه ای را به تن کرده که در آن احساس محدودیت می کند. او می گوید می توانست آن جلیقه رفتگری را از تن درآورد اما می دانست چنین کاری نخواهد کرد چون با انجامش، او را از خانه اش پرت می کردند بیرون. او چند جمله پیشتر اشاره کرده که گاهی دلش برای آمریکا تنگ می شود و خواب می بیند در خیابان هایش پرسه می زند؛ همیشه پر از امید و آرزو اما تقریباً همه این رویاها با اندوه تمام می شود. وی در این کتاب ارجاعات مختلفی از نویسندگانی چون توماس مان، سورن کی یر کگور و کتاب مکاشفه یوحنا می آورد. این نویسنده رفتگر شده آرزو می کند ای کاش قطاری بود که آدم را به جایی می برد که بشود بدون گناه زندگی کرد. وی در این برهه از قصه، خویش را صورتک مرده ای می بیند که البته هنوز در چهره اش به اندازه کافی زندگی وجود داشته است. (صفحه ۱۸۵)
گفتیم که مولف در این کتاب خود هم به اصول اخلاقی و اینکه نوشیدنی الکلی نمی خورد، اشاره نموده است. وی در صفحه ۶۲ علت این رفتار خویش را این گونه توضیح می دهد «مشروب نمی خوردم و سیگار نمی کشیدم. نه به خاطر خشکه مقدس بودن، بلکه از ترس، ترس از این که فهم و درکم از حساسیت بیافتد و در نتیجه از یک تجربه مهیج یا مواجهه ای احتمالی محروم شوم.»
راوی در جای دیگری از کتاب به یاد این زن می افتد که خودش زباله هایش را جابه جا کرده بود و می گوید این زن به آرماگدون اعتقاد داشت و از نجات اشیا از سطل های زباله لذت می برد. آنها را روی هم تلنبار می کرد تا به توده ای بزرگ و بزرگ تر تبدیل شوند. کلیما با این اشارات به اسطوره های باستانی یونان و المپ ارجاع می دهد و این زن را چون شخصیت «سیزیف» می بیند که کارش هیچگاه تمام نمی گردد در داستان «عشق و زباله»، پیرزن دیوانه ای وجود دارد که در خانه خود زباله جمع می کند. این شخصیت را هم میتوان یکی از کاراکترهای دیوانه داستان های کلیما دانست. این زن که به قول راوی داستان «عشق و زباله»، تمام عمرش را صرف جمع آوری و انبارکردن زباله های دیگران کرده بود، احتمالاً این کار را به خاطر حس امید و امنیتی که به او می داد، انجام می داده است. راوی در بخشی از داستان خود درباره این پیرزن می گوید: «او از من تشکر کرد و به من قول رستگاری ابدی داد، رستگاری ای که بزودی تجربه می کردم؛ چونکه زمانی که انسان ها برای داوری در مکانی به نام آرماگدون جمع می شوند، نزدیک بود.» (صفحه ۸۶) راوی در جای دیگری از کتاب به یاد این زن می افتد که خودش زباله هایش را جابه جا کرده بود و می گوید این زن به آرماگدون اعتقاد داشت و از نجات اشیا از سطل های زباله لذت می برد. آنها را روی هم تلنبار می کرد تا به توده ای بزرگ و بزرگ تر تبدیل شوند. کلیما با این اشارات به اسطوره های باستانی یونان و المپ ارجاع می دهد و این زن را چون شخصیت «سیزیف» می بیند که کارش هیچگاه تمام نمی گردد.
کلیما به واسطه نگاه و شخصیتی که داشته، احتمالاً چنین شخصیت های دیوانه ای را بهتر از اشخاص متظاهر و ظاهراً هنرمند و روشنفکر درک می کرده است. چون در صحنه ای از داستان، وقتی در یک گالری نقاشی حضور پیدا کرده، از گفتگوهای اطرافش خسته و منزجر شده و از آن محیط فرار می کند: «آن گفت وگوها چیزی بیشتر از یک جایگزین جهت زندگی، جنب وجوش و عشق و محبت نبود. از جمع فرار کردم و به کنار ساحل روخانه رفتم.» در جای دیگری از داستان هم هنگامی که همراه دیگر رفتگرها درحال حرکت در خیابان هاست، یکی از همکارانش به اسم آقای رادا با او گفتگو می کند و درباره چگونگی اینکه انسان با خداانگاشتن خود از مسیرش منحرف شد، صحبت می کند. راوی در نتیجه این گفتگو می گوید: «به ذهنم خطور کرد که رفتار انسان نخوت آمیز است.» (صفحه ۱۳۲)
یکی از شخصیت های دیگر داستان «عشق و زباله» پسر جوان مو بوری از اهالی سواتاهورا است که همراه دوستانش، به خاطر خواندن داستان های کلیما به بازجویی احضار می شوند. کلیما با نیش و کنایه مستقیم به حکومت کمونیستی، می گوید حاکمیت دوست داشت جرم خواندن کتاب های وی و انفجار بنای یادبود در شهر را یکسان جلوه دهد؛ خواندن داستان های کوتاه به زبان قابل فهم فقط برای آدم ها، و تخریب مجسمه ای رسماً غول اعلام شده. کنایه راوی داستان «عشق و زباله» این است که دومی، مجرمانه تر از اولی بود. شخصیت دیگر، پسر نوجوانی است که در کنسرت ساز بادی زده و همه زندگی و سلامتی خویش را روی این کار گذاشته است. او آرزو داشته همیشه با یک گروه موسیقی واقعی کار کند و به سبب فشاری که به خود آورده، به دل درد مبتلا می شود. کلیما این پسر را به بیمارستان می برد و مشاهده حالات او سبب یک تحول درونی در او می شود که بخشی از سیروسلوکی است که شخصیت اصلی داستان (یعنی کلیمای رفتگر شده) باید طی نماید. در صفحه ۲۱۹ است که راوی با بردن پسر به بیمارستان، می گوید ناگهان حس کرده چه قدر با کسی که وانمود می کرده هست، اشتراکات کمی دارد. او خویش را با پسر نوجوان مقایسه می کند و می پرسد آیا انتخابش (رفتگر شدن) حداکثر یک بازی ناخوشایند برای محک زدن پایداری اش نبوده است؛ پایداری اش که به آن افتخار می کرده و برایش هرچه بیشتر امکان بینش های سرگرم کننده و بصیرت نامنتظره را فراهم می کرد؟
این تلنگر ناگهانی سبب می شود کلیما احساس شرمندگی کند و جلیقه رفتگری را از تن درآورده و آنرا تا کند: «احساس شرمندگی کردم. جلیقه رفتگری را بیرون آوردم و آنرا تا کردم و کنار خودم گذاشتم و تصمیم گرفتم دیگر هیچگاه آنرا نپوشم.» (صفحه ۲۱۹) در صفحات بعدی هم بعد از همه سیر و سلوکی که راوی در کتاب دارد، به این جا می رسد که بگوید: «دیگر وقت آن رسیده است که بلند شوم و از همه هرچه رفتگری خیابان است، خلاص شوم.» (صفحه ۲۲۹)
به این ترتیب راوی داستان «عشق و زباله » آخرین دستمزد رفتگری خویش را دریافت می کند؛ دستمزد روزانه ای که برای خرید فقط پنج شاخه گل داوودی کفایت می کرده است.
منبع: blackblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب