به مناسبت سالروز درگذشت جناب حسین بن روح؛
نقش نوبختیها دراعتلای شیعه
بلک بلاگ: نایب سوم امام زمان(عج) در غیبت صغری، جناب حسین بن روح از خاندان ایرانی نوبختی است. باوجود اهمیت این خاندان اما پژوهش های چندانی درباره آنها منتشر نشده است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: امروز هجدهم شعبان المعظم است. به روایت تعدادی از منابع تاریخی همچون «خاندان نوبختی» اثر مرحوم عباس اقبال آشتیانی و «قلائد النحور فی ذکر وقایع الایام و الشهور» اثر مرحوم حجت الاسلام والمسلمین شیخ ذبیح الله محلاتی مشتاق عسکری، در چنین روزی به سال ۳۲۶ هجری قمری جناب ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی، سومین نایب حضرت ولیعصر (عج) در بغداد از دنیای فانی رحلت کرد و به عالم بقا شتافت و در همین شهر نیز به خاک سپرده شد. مرقد ایشان اکنون در موجود است و محل زیارت عاشقان حضرت ولیعصر (عج).
آن جناب از نظر دانش و عقل و بینش و تقوا نزد شیعیان و غیر شیعیان عظمت بزرگی داشت و همگان به سرآمد بودنش اعتراف داشتند. ایشان نزد نایب دوم یعنی ابوجعفر محمدبن عثمان بن سعید عمری جایگاهی ویژه داشت و متصدی تعدادی از امور بود. روایت است که میان یاران نایب دوم شخصیتی به نام جعفر بن احمد بن متیل از همه بیشتر به او نزدیک بود و حتی در اواخر عمر جناب محمد بن عثمان به سبب برخی ملاحظات امنیتی غذای ایشان را در منزا جعفر بن احمد تهیه می کردند.
بنابراین احتمال جانشینی او از همه بیشتر بود. اما در آخرین ساعات زندگی جناب نایب دوم که جعفر بن احمد بالای سر و حسین بن روح پایین پای ایشان نشسته بودند، جناب محمد بن عثمان رو به جعفر کرد و اظهار داشت که مامور شده است تا امور را به حسین بن روح واگذار کند. در منابعی چون «کمال الدین و تمام النعمه» شیخ صدوق اشاره شده که بعد از بیان این کلام جعفر از جا برخاست. حسین بن روح را جای خود نشاند و خودش پایین پای او نشست.
جد اعلای این خانواده یعنی نوبخت و پسر او ابوسهل و چند نفر از پسران ابوسهل از مترجمان زبان فارسی پهلوی به عربی و از منجمان و ستاره شناسان آشنا به نجوم ایرانی عهد ساسانی بودند و بوسیله ترجمه کتاب ها از زبان فارسی به عربی خدمت مهمی به نشر علوم میان مسلمانان کردند در «الغیبه» شیخ الطایفه شیخ طوسی، که نزدیک ترین کتاب به زمان نواب اربعه حضرت ولیعصر (عج) است ضمن مباحث کلامی پیرامون زندگانی امام زمان، کارهای مخفی نواب نیز به اسناد موثق درج شده است. در این متن که با ترجمه مجتبی عزیزی توسط انتشارات جمکران پخش شده، روایتِ صدور اولین توقیع حضرت (عج) برای جناب حسین بن روح به تاریخ ششم شوال ۳۰۵ هجری نیز درج شده است. آن جناب حدود ۲۱ سال مقام نیابت را دارا بود و پیش از وفات امور را به امر حضرت حجت (عج) به چهارمین (آخرین) نایب در غیبت صغری یعنی علی بن محمد سمری واگذار کرد.
اما نمی توان درباره حسین بن روح نوبختی که از خاندانی ایرانی و ریشه دار می آید، به همین مقدار بسنده کرد. خاندان ایرانی نوبختی یکی از خانواده های اصیل ایرانی بودند که با پذیرش اسلام در خدمت امرای مسلمان داخل شده و از راه نشر علوم و حکمت و اداره مشاغلی دیوانی اثرات خودرا در جامعه اسلامی گذاشتند. آنها در ترویج مذهب تشیع کوشیدند و در منزه ساختن ساحت این مذهب از تهمت هایی که فرق دیگر در زمانه خود بدان وارد می کردند، تلاش خیلی از خود به خرج دادند.
مختصری از تاریخ خاندان نوبختی
نوبختیان همچون مشهورترین خاندان های شیعی هستند که به شهادت منابع و همین طور اشعار شاعران، در بین قرن دوم تا قرن پنجم زیست کرده و عمده آنها چهره های مهمی در کلام شیعی و مذهب امامیه و همین طور علوم مختلف بودند و برخی از آنها همین طور در بغداد که آن دوران دارالخلافه بود به امور مملکتی اشتغال داشتند.
جد اعلای این خانواده یعنی نوبخت و پسر او ابوسهل و چند نفر از پسران ابوسهل از مترجمان زبان فارسی پهلوی به عربی و از منجمان و ستاره شناسان آشنا به نجوم ایرانی عهد ساسانی بودند و بوسیله ترجمه کتاب ها از زبان فارسی به عربی خدمت مهمی به نشر علوم میان مسلمانان کردند. آنها خودرا از نژاد «گیو» پسر گودرز پهلوان معروف شاهنامه می دانستند و «بحتری» شاعر مشهور که چند تن از اعضای این خاندان را مدح گفته در دو قصیده از قصاید خود به این نسب خاندان نوبختی اشاره نموده است.
نوبخت خود زرتشتی بود و در عهد خلیفه دوم عباسی یعنی منصور دوانیقی می زیست. میانِ خلفای عباسی منصور اولین کسی بود که به ستاره شناسی و احکام نجوم توجه کرد، بنا بر این منجمان همچون نوبخت را که در اهواز می زیست و علم نجوم سرآمد بود به نزد خود خواند و او را به قبول دین اسلام واداشت.
تعدادی از نوادگان ابوسهل بن نوبخت نیز بواسطه پذیرش مذهب شیعه امامیه از مدافعان جدی این آیین شده و در راه برافراشتن پرچم مذهب شیعه و رد آرا مخالفان این مذهب از هیچ نوع فداکاری مضایقه نکرده و با تالیف رسائل و کتب بسیار اصول عقاید امامیه را میان مردم منتشر نمودند. تعدادی از مورخان بر این باورند که این شخصیت ها از پیشقدمان متکلمان امامیه هستند. بعنوان مثال ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت از مهم ترین علمای شیعه و از مشهورترین متکلمان بغداد بود که تالیفات بسیاری در کلام شیعه داشت. او مشهور به شیخ المتکلمین امامیه و بزرگ شیعیان بغداد در عصر غیبت صغری بود.
نوبختی ها خودرا از نژاد «گیو» پسر گودرز پهلوان معروف شاهنامه می دانستند و «بحتری» شاعر مشهور که چند تن از اعضای این خاندان را مدح گفته در دو قصیده از قصاید خود به این نسب خاندان نوبختی اشاره نموده است
در بحارالانوار روایت است که از او پرسیدند که شما با این مقام علمی چرا به نیابت حضرت ولیعصر (عج) منصوب نشدید و جناب ابوالقاسم به این افتخار نائل آمد؟ در پاسخ اظهار داشت که ائمه داناترند و آنچه برمی گزینند شایسته تر و مناسب تر است. ولی من فردی هستم که با خصم برخورد و مناظره می کنم و اگر نائب امام بودم و مکان امام (عج) را می دانستم، در گیر و دار بحث پیرامون امام با مخالفان در تنگنا قرار می گرفتم و ممکن بود نتوانم خودرا کنترل کنم و به افشای جای حضرت بپردازم. ولی ابوالقاسم اگر امام (عج) زیر دامان او هم مخفی شده باشد و او را با آلات برنده تکه تکه کنند، دامان خودرا از او برنمی دارد و او را به دشمن نشان نخواهد داد.
اما خواهرزاده ابوسهل یعنی حسن بن موسی نوبختی نویسنده کتاب هایی چون «فِرَق الشیعه» و «الآرا و الدیانات» از اولین کسانی است که در موضوع ملل و نحل به تالیف کتاب پرداخت. او که از دانش فلسفی نیز بی بهره نبود و به اصول و مبانی اعتقادی دیگر فرق نیز آگاهی کامل داشت، استدلال های عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه به کار گرفت. وی با متکلمان معتزلی و امامی مشهوری چون ابوعلی جبائی، ابوالقاسم بلخی، محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و ابن قبه رازی، مناظره هایی داشت.
دسته بندی خاندان نوبختی
به طور کلی اعضای گوناگون خاندان نوبختی را می توان به ۶ دسته تقسیم بندی کرد: دسته نخست مترجمان کتب فارسی پهلوی به عربی و دانشمندان علم نجوم هستند و همانطور که اشاره شد جد اعلای این خاندان یعنی نوبخت از این دسته است. پسر نوبخت یعنی ابوسهل و چند تن از پسران ابوسهل مانند عبدالله و ابوالعباس فضل نیز در زمره این دسته قرار می گیرند.
دسته دوم متکلمان امامیه هستند مانند ابواسحاق ابراهیم و ابوسهل و ابومحمد حسن بن موسی.
دسته سوم اصحاب و خواص ائمه شیعه هستند، مانند بزرگانی چون یعقوب بن اسحاق بن ابی سهل و اسحاق بن اسماعیل بن ابی سهل و جناب حسین بن روح.
دسته چهارم ادبا و مورخان و راویان اشعار عرب هستند مثل اسماعیل بن ابی سهل بن نوبخت و برخی از برادران او و ابوطالب و محمد بن روح و ابوالحسین علی و… جمع آوری اشعار شاعر بزرگ عصر عباسی ابونواس ایرانی و ذکر زندگی و احوال او را نیز مدیون همین دسته از اعضای خاندان نوبختی هستیم.
دسته پنجم منشیان دیوانی دستگاه خلافت عباسی مانند ابوجعفر محمد بن علی بن اسحاق و ابویعقوب اسحاق و...
در نهایت دسته ششم نیز همچون علمای اخباری شیعه هستند مانند ابوالحسن موسی بن کبریا که مکتوبات حدیثی مهمی داشت. همه شخصیت های این ۶ دسته از نخبگان و همچون شخصیت های اثرگذار در زمینه خود بودند.
ابوالقاسم حسین بن روح را بیشتر بشناسیم
حسین بن روح از اصحاب امام یازدهم حضرت حسن عسکری (ع) نیز بود و از صحابه خاص ایشان به شمار می رفت و به اصطلاح باب امام یازدهم نیز بود و همین طور همچون راویان اخبار ائمه هم به شمار می رفت.
جناب ایشان از سال انتصاب خود به مقام نیابت تا اوایل وزارت حامد بن عباس (کارگزاران خلفای عباسی و وزیر المقتدر باللّه) به عبارتی از جمادی الاخری سال ۳۰۶ تا ماه ربیع الاخر سال ۳۱۱ به حرمت تمام در بغداد زندگی می کرد و منزل او محل رفت و آمد امرا و حتی وزرای معزول بود و خصوصاً خاندان فرات (عنوان چند تن از دیوان سالاران و وزیران پرآوازه شیعه عراق و مصر در سده های سوم و چهارم قمری که خاندانی ذی نفوذ و سرشناس بودند و در طول یک قرن، مناصب حکومتی مهمی چون وزارت و منشی گری دربار عباسیان را بر عهده داشتند. در این خاندان، محدثان و راویانی نیز سربرآوردند) که قبل از حامد بن عباس تنی چند از آنها از وزرای المقتدر بالله بودند و مشاغل عمده دولتی دیگر را هم در دست داشتند، کسی مزاحم جناب حسین بن روح و اصحاب ایشان نمی شد و شیعیان از اطراف وجوهات شرعی را به دست آن جناب می رساندند.
تعدادی از نوادگان ابوسهل بن نوبخت نیز بواسطه پذیرش مذهب شیعه امامیه از مدافعان جدی این آیین شده و در راه برافراشتن پرچم مذهب شیعه و رد آرا مخالفان این مذهب از هیچ نوع فداکاری مضایقه نکرده و با تالیف رسائل و کتب بسیار اصول عقاید امامیه را میان مردم منتشر نمودند. تعدادی از مورخان بر این باورند که این شخصیت ها از پیشقدمان علم کلام امامیه هستند اما زمانی که آل فرات به دست حامد بن عباس و طرفدارانش از کار افتادند، جناب حسین بن روح نیز به سختی مبتلا شد و به محبس افتاد و هیچ روایتی از زندگی او از این دوران تا زمان آزادی به سال ۳۱۷ هجری در دست نیست. عباس اقبال آشتیانی نوشته است که از این دوران فقط سه نکته را می توان درباره زندگی جناب حسین بن روح بیان کرد:
نخست این که وی در سال ۳۱۲ به سبب مالی که دیوان از او مطالبه می کرد به محبس افتاد و به سال ۳۱۷ خلاصی یافت.
دوم این که جناب ایشان مدتی را پنهان شد و محمد بن علی بن ابی العَزاقِر مشهور به شَلمَغانی را به نیابت خود منصوب نمود. اما او به سبب حسادت بر مقام جناب حسین بن روح از مذهب شیعه خارج شد و در پی دیگر گروه ها و فرقه ها رفت. شلمغانی به دروغ ادعای نیابت امام زمان (عج) را کرد و حتی اظهار داشت که روح خدا در جسم او حلول کرده و خودرا روح القدس می نامید. وی در نهایت مورد لعن امام مهدی (ع) قرار گرفت و حسین بن روح از محبس توقیع لعن را صادر کرد. پس از مدتی به دستور حاکم عباسی به دار آویخته شد.
سوم این که خلیفه در به زندان افتادن حسین بن روح دخالت داشته است. حتی او را متهم به این کردند که در تهییج قرمطیان – که آن دوران بر سواحل خلیج فارس و حجاز استیلا پیدا کرده بودند – به محاصره بغداد نقش داشته است.
پس از خلاصی جناب حسین بن روح از زندان بازهم در بغداد به عزت و احترام سابق به اداره امور دینی شیعیان مشغول شد. حامد بن عباس معزول شده بود و چند نفر از نوبختیان مانند ابویعقوب اسحاق بن اسماعیل و ابوالحسین علی بن عباس در دربار خلفا و امرای لشکری مقام های مهمی داشتند.
معرفی کتاب درباره خاندان نوبختی
متاسفانه باوجود اهمیتی که خاندان نوبختی و البته شخص حسین بن روح در تاریخ و اندیشه شیعی دارند، پژوهش های چندانی درباره این خاندان و شخصیت های برجسته آنها کار نشده است. اولین پژوهش جدی درباره این خانواده «خاندان نوبختی» به قلم تاریخنگار برجسته عصر جدید ایران مرحوم عباس اقبال آشتیانی است که برای اولین بار به سال ۱۳۱۱ هجری شمسی توسط چاپخانه مجلس منتشر گردید. این کتاب تا سال ۱۳۴۴ تجدید چاپ نشد تا این که حق چاپ آنرا به انتشارات طهوری دادند و تا سال ۱۳۵۷ این کتاب سه چاپ را در طهوری تجربه نمود.
مرحوم اقبال آشتیانی برای گرفتن لیسانس خود هنگام تحصیل در دانشگاه سوربن به پیشنهاد علامه قزوینی رساله ای مختصر به فرانسه درباره نوبختی ها نوشت و بعدها آنرا گسترش داد و بصورت این کتاب درآورد. به پیشنهاد لویی ماسینیون، شرقشناس مشهور فرانسوی، زنده یاد اقبال این کتاب را خود به فرانسه ترجمه کرد و در در چندین قسمت در نشریه تحقیقات درباره اسلام منتشر گردید.
کتاب ۱۵ فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «نوبخت جد این خاندان»، «ابوسهل بن نوبخت»، «پسران ابوسهل: اسماعیل، ابوایوب سلیمان و…»، «ظهور علم کلام و متکلمین اولیه آن»، «مذهب شیعه و متکلمین اولیه آن»، «ابوسهل اسماعیل بن علی و برادرش ابوجعفر محمد»، «ابومحمد حسن بن موسی»، «ابواسحاق ابراهیم»، «ابویعقوب اسحاق بن اسماعیل و پسرش ابوالفضل یعقوب»، «ابوالحسین علی بن عباس و پسرش ابوعبدالله حسین»، «ابوالقاسم حسین بن روح»، «ابوالحسن موسی بن کبریا»، «ابومحمد حسن بن حسین»، «سایر افراد خاندان نوبختی» و «فهرست فرق شیعه یا منتسبین به ایشان».
همانطور که از عناوین سرفصل ها برمی آید، زنده یاد اقبال آشتیانی به معرفی کامل این خاندان پرداخته و عموم منابع کهن تاریخ اسلامی در این مساله را دیده است. روایت او از برخی رخدادهای مهم مثل مواجهه جناب حسین بن روح و شلمغانی که در نهایت به لعن و تکفیر شلمغانی رسید، کامل و دقیق است.
اما کتاب دوم «نوبختیان در تاریخ تشیع» نوشته نعیمه ملکی است که به سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات دلیل ما منتشر گردید. این کتاب پنج فصل دارد که عناوین آنها به ترتیب از این قرار است: «اوضاع سیاسی و فرهنگی عصر آغازین غیبت»، «شناخت خاندان نوبختی»، «جایگاه نوبختیان در جهان تشیع»، «نوبختیان و نحله های فکری و مذهبی مختلف» و «نوبختیان و کلام تشیع اثنا عشری».
در فصل نخست درباره وضعیت خلافت عباسی در عصر غیبت و مسائلی چون چیرگی ترکان در بارگاه خلافت و قدرت یابی آل بویه و همین طور شورش های ضد خلافت مانند قیام زنگیان، شورش قرامطه، جنبش های خوارج، قیام های علویان و وضعیت فرهنگی مانند گسترش فلسفه یونانی و فرهنگ تصوف و همین طور وضعیت مکاتب فکری امامیه مانند مکتب حدیثی قم و مکتب حدیثی بغداد و… بحث شده است.
مباحث فصل دوم کتاب نیز از این قرار است: «خاستگاه نوبختیان»، «مذهب نوبختیان»، «جایگاه علمی نوبختیان»، «نوبختیان و شعرا و ادبا»، «شناخت شخصیت های نوبختیان» و… در فصل سوم کتاب نیز منزلت علمی و فکری و همین طور راهبری دینی خاندان نوبختی و همچنن روابط این خاندان با دیگر گروه ها و شخصیت های شیعه بررسی شده است.
در فصل چهارم کتاب مناظرات و روابط علمی چهره های خاندان نوبختی با فیلسوفان، دهریان، رواقیان، صابئیان، جبریان، اصحاب تجسیم، حشویه، خوارج، غالیان، صوفیان، معتزله و… بحث و دفاع آنان از مکتب امامیه در مقابل سایر نحله ها شرح شده است. در فصل انتهایی کتاب نیز تأثیر خاندان نوبختی بر اعتلای کلام شیعه و آرای مهم چهره های مشهور این خاندان در مسائل مختلف اندیشه اسلامی طرح شده است.
منبع: blackblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب