عماد افروغ:
علم در كشور ما شبیه تاریكخانه است نه نور
به گزارش بلک بلاگ یک جامعه شناس در نقد وضعیت علمی کشورمان اظهار داشت: علم در کشور ما هم مظلوم و بیشتر به یک تاریک خانه شبیه است و نور نیست.
به گزارش بلک بلاگ به نقل از مهر، هم زمان با سالگرد استاد شهید آیت الله مطهری و روز معلم ۱۲ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰، مراسم پاسداشت مقام استاد مطهری در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بصورت حضوری و مجازی و با رعایت شیوه نامه های بهداشتی انجام شد.
نمی شود هستی شناسی و معرفت شناسی یک چیز باشد اما نحوه ی زیست ما یک چیز دیگر
عماد افروغ، نویسنده و جامعه شناس بعنوان سخنران این مراسم اظهار داشت: با تشکر از متولیان پژوهشگاه، من عنوانی را برای سخنرانی انتخاب نموده ام که تا حدودی متأثر از پروژه ای است با عنوان رابطه نظریه و عمل، از حکمای باستان تا رئالیسم انتقادی که در همین پژوهشگاه انجام شده و در حقیقت ایده ی یک کار جدید است. اگر بخواهم عنوانی برای عرایضم انتخاب کنم، «نسبت معرفت شناسی با هستی شناسی و پیامد آن بر معرفت، معرفت شناس، مخاطبِ معرفت شناسی و زندگی» است. و اگر بخواهم عنوان فرعی انتخاب کنم «در نقد و در رثای ظلمت و مظلومیت علم» است. چون علم در کشور ما هم مظلوم است و هم بیشتر به یک تاریک خانه شبیه است و نور نیست. برای این ادعا، استدلال دارم. «آلن نری» عبارتی دارد که بسیار زیباست، حسب همان نگرش منظومه ای و دیالکتیکی که بر هستی حاکم است، می گوید: «هیچ جدایی نهایی نمی تواند بین پرسش های چگونه عالم را می شناسیم و پرسش های چگونه در عالم زندگی می نماییم، وجود داشته باشد.» نمی گردد هستی شناسی و معرفت شناسی یک چیز باشد اما نحوه ی زیست ما یک چیز دیگر! چون در این جا شکاف بزرگی ایجاد می شود. این شکاف ریشه در دو تایی هایی دارد که قسمتی از آن «سنتی» است و بخشی نیز ریشه در «تفوق پوزیتیویسم» دارد. متاسفانه در همین راستا تعدادی از فیلسوفان ما بر یکی از این دوتایی ها فراوان می دمند، اینکه واقعیت از ارزش جداست. این اشتباهی آشکار است و هیچ توجیه فلسفی نیز ندارد.
وی افزود: وقتی با آیات قرآن برخورد می نماییم بطور مثال در سوره ی «انفطار»، مشاهده می شود که چگونه از گزاره های خبری به گزاره های اخلاقی می رسد! این به این معنا نیست که گزاره های اخلاقی به اصطلاح وجودی نیستند و یا گزاره های خبری هنجاری نیستند. این حکایت از ارتباط تنگاتنگ انها دارد. در این سوره می فرماید: إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ ﴿۱﴾ وَإِذَا الْکَوَاکِبُ انْتَثَرَتْ ﴿۲﴾ وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ ﴿۳﴾ وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ ﴿۴﴾ همه این آیات خبری هستند و بعد به آگاهی و یک نهی میرسد عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ ﴿۵﴾ یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ ﴿۶﴾چگونه از همه ی این ها به آگاهی و خودآگاهی و در نهایت به نسخه هنجاری نفی غرور و سرکشی می رسد؟ یک رابطه تصادفی و عرضی نیست، نسخه ی تجویزی به زور تحمیل نشده و برخاسته از همان نگرش هستی شناسانه است.
افروغ در ادامه اظهار داشت: بحثم را با این سؤال پیش می برم، چون می خواهم نسبت معرفت شناسی و هستی شناسی را بیان کنم. یک سؤال اساسی در رئالیسم انتقادی مطرح است، هم در مقابل عالمان طبیعی هم در مقابل عالمان اجتماعی: جهان چه گونه باید باشد که امکان درک شناخت آن برای عالم امکان پذیر باشد؟ ما تا دغدغه و درکی از هستی نداشته باشیم، نمی توانیم وارد معرفت شناسی شویم. این یعنی تفوق هستی شناسی بر معرفت شناسی. البته برمبنای پژوهشی که انجام داده ایم به رابطه دیالکتیکی بین عرصه های هستی شناسی، معرفت شناسی و عمل شناسی یا اخلاق شناسی رسیده ایم. ما می گوییم «آنتولوژی» که یک «لوژی» یا معرفت شناسی همراه خود دارد و در بحث معرفت شناسی می گوییم: معرفت شناسی یک امر وجودی است. و در عمل شناسی یا اخلاق شناسی نیز پای وجودی بودن اخلاق را به میان می کشیم. در جای خود در تعریفی که از غیاب و عمل به دست داده ایم هر سه عرصه مزبور را واجد غیاب و عمل می دانیم که جای بحثش اینجا نیست. به هر حال و قطع نطر از ارتباط دیالکتیک عرصه های فوق، پرسش تقدم هستی شناسی بر معرفت شناسی و یا به عبارتی پرسش چیستی هستی بر چگونگی دانش ما از آن، پرسشی موجه و اجتناب ناپذیر است. گام بعدی فهم هستی شناسی مفروض معرفت شناسی غالب در کشور و دریافت مولفه های آنست. ببینیم چه هستی شناسی غالب است و چه هستی شناسی باید جایگزین شود؟اگر ما هستی را همانند پوزیتیویست ها به جهان تجربی تقلیل بدهیم، یعنی بگوییم، جهان مساوی است با آن چه قابل مشاهده می باشد، ما با یک هستی تقلیل یافته ی اثباتی مواجه هستیم. در این جا، هستی، تک ساحتی، بالفعل و حاضر و قابل مشاهده خواهد شد. در حقیقت این نحوه هستی شناسی یک دلالت معرفت شناسی خاص و مبتنی بر اثبات گرایی دارد. طبعا همراه با این هستی شناسی و معرفت شناسی، یک معرفت، یک مخاطب و یک نحوه زندگی قرین خواهد شداما اگر از دید دیگر وارد شویم و بگوییم: هستی تنها بالفعل نیست، تنها وجه اثباتی ندارد، بلکه هستی لایه مند، ساخت یافته، فرا بالفعل، مبتنی بر غیاب و نفی، تمایز در عین اتصال و تغییر و سرشار از رمز است، در این صورت یک معرفت، یک معرفت شناس و یک مخاطب و یک نحوه زندگی نوین پدید می آید.
بین هستی شناسی و معرفت شناسی الزاماً رابطه ی یک به یک برقرار نیست
نویسنده کتاب «ارزیابی انتقادی نهاد علم در ایران» اضافه کرد: اگر آنچه گفتیم را بشکافیم حاصل چه خواهد شد؟ هستی غیر لایه مند و مشاهدتی به ما چه معرفتی می دهد؟ می شود معرفت پوزیتیویستی، معرفت اثباتی برمبنای یگانگی بین هستی شناسی و معرفت شناسی! یعنی جهان همان است که قابل درک و در اینجا قابل مشاهده می باشد. در صورتیکه ما می گوییم بین هستی شناسی و معرفت شناسی الزاماً رابطه ی یک به یک برقرار نیست. این همانی را ما تأیید نمی نماییم، این ها درواقع گرفتار یک مغالطه ی معرفتی می شوند. این یعنی تسری دادن آنچه از عالم می دانیم به خود عالم. این درواقع یک معرفت اثباتی است. در این جا معرفت به مثابه یک شیء است، معرفت یک عنصر خودآگاه و سوژه نیست، معرفت یک ابژه بسته، لا یتغیر و مسدود است، که هر زمان اراده شود مورد استفاده قرار می گیرد. در این حالت علم دیگر گذرا و متغیر نیست. هر از گاهی می توانیم از آن استفاده نمائیم. در این جا معرفت شناس چه می شود؟ عالمی که می شناسیم آن هم تک بعدی می شود، چونکه هستی شناسی او تک بعدی است. در این جا مخاطب هم خاص و خریدار منحصر به فرد این معرفت می شود و زندگی هم حسب دوگانه نگری حاکم، پاره پاره و منشعب می شود. یعنی جدایی معرفت از عمل رخ می دهد و می شود جدایی ارزش از واقعیت. اما اگر برعکس، هستی فرابالفعل، غیر اثباتی و لایه مند، مبتنی بر غیاب و نفی و تمایز در عین اتصال و متغیر باشد، معرفت، منظومه ای constellational و غیر ثابت و متغیر می شود. معرفت به مثابه محصول اجتماعی و گذرا می شود. معرفت شناس هم چند بعدی می شود و مخاطب آن، هم خاص است، هم عام و چندگانه و زندگی هم منظومه ای و ناثنوی و غیر پاره پاره خواهد شد و عنصر با اهمیت ربط تحت تاثیر تفاوت ها در قلمروهای مختلف واقع نخواهد شد.
وی تاکید کرد: همان گونه که اشاره شد هستی شناسی اثبات گرا ابتنا بر دوگانه نگری دارد. این دوگانه نگری انواع و اقسام دارد که بخشی کهن و بخشی جدید و مدرن است. آن چه به دوران مدرن مربوط می شود: نظریه و عمل (یا ارزش و واقعیت منسوب به هیوم و در ادامه ماکس وبر)، ذهن و عین دکارتی، انسان و طبیعت و تجلی آن در علوم انسانی در مقابل علوم طبیعی، بود و نمود کانتی (حسب تفوق معرفت شناسی بر هستی شناسی)، نظریه و مشاهده، علم و دین؛ علم و جامعه؛ علم و هنر؛ سیاست و اخلاق؛ سیاست و دین، فرد و جامعه (حقوق اجتماعی و حقوق فردی)؛ دوشادوس دوگانه های قدیمی تری مثل: عقل و عشق، عقل و دین، عشق و دین، حکمت نظری و حکمت عملی، دنیا و آخرت، خطا و صواب، خدا و انسان و.... در این جا ما اگر هستی شناسی منظومه ای و غیر ثنوی را بپذیریم، هستی شناسی وحدت در عین کثرت و تمایز در عین اتصال را بپذیریم، باید به دنبال یک معرفت شناسی متناظر با هستی شناسی نادوگانه نگر و هستی منظومه ای باشیم. باید به سمت رویکرد میان رشته ای و حسب موضوع برویم، چونکه موضوع، دیگر منزوی و منفرد نیست.
هر عالمی با هر خاصیت نمی تواند معرفت شناسی متناسب با آن هستی شناسی را دنبال کند
در ادامه این سخنرانی افروغ پرسش دوم خودرا طرح کرد و افزود: آیا نباید بر حسب آن هستی شناسی و معرفت شناسی یک تناظر بین هستی شناسی و معرفت شناسی و «معرفت شناس» نیز وجود داشته باشد؟ یعنی مدعی شویم که معرفت شناس هیچ دلالت عملی از روش شناسی و هستی شناسی خودش دریافت نکند و در زندگی اش تجلی نداشته باشد؟ پذیرش این شکاف بار دیگر سر از شکاف بزرگ نظر و عمل یا معرفت و عمل در می آورد. هر عالمی با هر خاصیت نمی تواند معرفت شناسی متناسب با آن هستی شناسی را دنبال کند. نمی توان نسبت به خصائل و خاصیت های عالم و محقق در نسبت با هستی شناسی و معرفت شناسی بی تفاوت بود. پس خاصیت های روان شناختی و شخصیتی خاصی برای معرفت شناس مورد لزوم است. به عبارت دیگر، معرفت شناس منظومه ای باید خاصیت خاصی داشته باشد. لذا:
– معلوم و هستی و علم نادوگانه، اقتضای عالم و محقق نادوگانه دارد؛
- معلوم و علم لایه مند، اقتضای عالم و محقق لایه مند دارد؛
-معلوم و علم فرابالفعل اقتضای عالم یا محقق فرابالفعل دارد؛
- معلوم و علم مبتنی بر غیاب اقتضای عالم متوجه غیاب دارد و...
و به همین ترتیب، مخاطب چندگانه هستی که در بحث هستی شناسی عنوان شد، اقتضای عالم متوجه چندگانگی مخاطب دارد.
این نویسنده و پژوهشگر افزود: در اینجا باید تعریضی به وضعیت فعلی دانشگاه ها داشته باشم، چرا این قدر استادان را در ویترین قرار می دهید و ارتباط استادان و دانشگاه را با جامعه و مخاطب عام قطع می کنید؟ چرا تا این حد، بار و دلالت و تاثیرهای اجتماعی را با فاکتورهای فرمالیستی از بین می بریم؟ مخاطب عام در چنین شرایطی از دست خواهد رفت، کما اینکه از دست رفته است. در چنین حالتی دیگر نمی توان ادعای اجتماعی شدن علم را طرح کرد. در چنین حالتی هیچ تحول و تغییر در ساحت اجتماع رخ نخواهد داد، و این نتیجه همین فاکتورهای فرمالیستی و انتزاعی است که به وجود آمده است. برمبنای آنچه گفته شد، اگر هستی و علم متغیر و گذراست، عالِم هم باید متغیر باشد. متغیر بودن عالِم به ابتکار، نوآوری، خلاقیت، کاشف بودن، شکارچی لحظات بودن، و به زندگی چند بعدی و چندژانری اش بستگی دارد. نویسنده کتاب «روشن فکری و اصل گرایی فلسفی» اشاره کرد: در این جا باید سؤال کرد که آیا ما بستر را برای نوآوری، ابتکار و خلاقیت فراهم نموده ایم یا خیر؟ ما متاسفانه چهارچوبی خشک و متصلب و به ظاهر و به اصطلاح علمی به وجود آورده ایم، که عالم فقط باید در ان چهارچوب نفس بکشد. می توان اظهار داشت: هر جا خلاقیت و ابتکار نباشد، نور هم نیست و برعکس، هر جا ابتکار، خلاقیت و نوآوری باشد، نور هم هست. از این بابت فرقی نیز در میان دانش ها نیست، از ریاضیات و فیزیک و زیست شناسی تا جامعه شناسی، تاریخ، علوم سیاسی و غیره، هر جا ابتکار و خالقیت بود نور هم هست. در این جا دیگر علم، مظلوم نیست. اما متاسفانه در اینجا علم نه نور است و نه غیر مظلوم. هم ظلمت است، هم مظلوم. مظلوم بودن علم در گرو هستی شناسی ذره ای، منظومه ای، مسدود بودن عالم و سطحی و بالفعل بودن آن و مشی استقرا گرایی و فرمالیسم مربوط است. ژانر معرفت شناسی و معرفت شناس متناسب با ژانر منظومه ای هستی شناسی نیز ژانر متوجه وحدت در عین کثرت یا هم وقوعی تمایز در عین اتصال عالم و کثرت و تنوع مخاطبان و تجلیات و اشکال بروز دستاوردهای علمی است که اسم آنرا ژانر فراگیر چند ژانری گذاشته ام. این ژانر چه ژانری و نمود بارز آن چیست؟ این همان ژانر قرآن و نهج البلاغه است. قرآن محصور به ژانر و مخاطب و شکل نوشتاری خاصی نیست. قرآن عشق دارد اما رمان صرف نیست، قرآن اندیشه دارد اما فلسفه صرف نیست. قرآن ابعاد روانشناختی و جامعه شناختی دارد اما محصور در آنها نیست. قرآن، اشاره به خطا و رجعت انسانی دارد اما محصور در یک توبه نامه و مناجات نامه نیست. قرآن، خود انسانی است با تمام ابعاد و نیازهای متنوع انسانی، از مادی تا مابعدالطبیعی، از فرورونده تا فرارونده. مخاطب قرآن نیز، خاص و منحصر به فرد نیست، هم خاص است، هم عام. مخاطب قرآن قطع نظر از اعتباریات، انسان به ما هو انسان است. ژانر نهج البلاغه نیز همانند ژانر قرآن است.آقای مطهری(ره) در کتاب «جاذبه و دافعه» می گوید: در علی(ع) هم خاصیت فیلسوف است و هم خاصیت رهبر انقلابی و هم خاصیت پیر طریقت و هم خاصیتی از نوع خاصیت پیامبران مکتب. او هم مکتب عقل و اندیشه است و هم مکتب شور و انقلاب و هم مکتب تسلیم و انضباط و هم مکتب حسن و زیبایی و جذبه و حرکت؛ و در جای دیگر می گوید: هم مفتی بود و هم حکیم، هم عارف بود و هم رهبر اجتماعی، هم زاهد بود و هم سرباز، هم قاضی بود و هم کارگر، هم خطیب بود و هم نویسنده. این موارد حکایت از یک معرفت شناسی و هستی شناسی خاص دارد.ژانر مطهری نیز همانند ژانر قرآن و نهج البلاغه است
افروغ اظهار داشت: به نظر اینجانب ژانر مطهری نیز همانند ژانر قرآن و نهج البلاغه است. استاد مطهری نیز هم مخاطب خاص و هم مخاطب عام دارد، او خودرا محدود به مخاطب خاص و به شکل نوشتاری و به مضمون و موضوع خاص نکرده است. نیم نگاهی به آثار استاد مطهری کافی است تا متوجه ژانر منظومه ای ایشان در عرصه ی هستی شناسی و معرفت شناسی بشویم. آثار اجتماعی، فلسفی، عقیدتی و سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایشان یک مخاطب متکثر و معطوف به وحدت در عین کثرت دارد.
وی در در ادامه به معرفی پروژه خود پرداخت و اشاره نمود و توضیح داد: این پروژه و کتاب ۸۵۰ صفحه ای فقط به یکی از این دوتایی های غالب پرداخته است و آن «نظریه و عمل» و واقعیت و ارزش است که تا حدودی دوگانه نظریه و مشاهده و حکمت نظری و حکمت عملی را نیز در بر می گیرد. ما دوتایی های بسیاری داریم که برخی را برشمردم و شایسته است مورد بررسی و مداقه قرار گیرند. پروژه و کتاب ما همان گونه که اشاره شد سه عرصه هستی شناسی، معرفت شناسی و عمل شناسی یا اخلاق شناسی را درهم تنیده و دیالکتیکی تحلیل می کند. هر سه را وجودی و برخوردار از عنصر غیاب و عمل می داند. درباره غیاب باید نکته ای را تصریح کرد: جهان ان چیزی نیست که مشاهده می شود. آنچه دیده می شود یک قطره کوچک از جهان و هستی بیکران است که نام آن غیاب است. انچه دیده می شود یک نمود کوچک یا هستی آنتیک است. اگر بخواهیم روی چنین هستی محدودی بار خودرا ببندیم خیلی از چیزها را از دست می دهیم. این پژوهش در چهار دفتر که حاصل سالها تامل و تدریس است سامان داده شده است. در دفتر اول، رابطه نظر و عمل از منظر حکمای یونان باستان و اسلامی ( فارابی، ملاصدرا و علامه طباطبایی) مورد بررسی قرار گرفته اند. این دفتر با کوشش آقایان دکتر حسن عبدی؛ دکتر مهدی رجبی و دکتر مهدی سلطانی به انجام رسیده است. دفتر دوم، نقد دوگانگی نظر و عمل در فلسفه علم پوزیتویستی است و عمدتا از منظر هرمنوتیک تحلیلی وینچ به نقد پوزیتویسم پرداخته است. این بخش با زحمت آقای دکتر سید محمد رضا امیری طهرانی به انجام رسیده است. دفتر سوم، دو گانه نظر و عمل در اندیشه دیلتای و گادامر و در حقیقت نقد پوزیتیویسم از منظر هرمنوتیک قاره ای است که با تلاش آقای دکتر میثم واثقی به سامان رسیده است. دفتر چهارم، دیالکتیک نظر و عمل در نظریه انتقادی (نسل اول فرانکفورت و هابرماس) و رئالیسم انتقادی است که نسل اول فرانکفورت با کوشش آقای دکتر مهدی امامی به انجام رسیده است و بحث هابرماس و رئالیسم انتقادی، در سطوح و فازهای سه گانه آن (رئالیسم انتقادی اولیه، رئالیسم انتقادی دیالکتیکی و فراواقعیت)، به اضافه مقدمه تفصیلی کتاب را اینجانب به سرانجام رسانده ام. باید توجه داشت وقتی سخن از نظریه و عمل می شود یعنی نظریه و عمل در عمل، و در ارتباط با شخص محقق؛ این مساله فقط نظریه پردازانه نیست؛ باید در عمل خودرا نشان دهد و این نه به مفهوم عمل دانشجو بلکه در عمل خود استاد است که باید نمود و بروز داشته باشد و در صورت استفاده از دانشجو باید سهم او کاملا آشکار و نمایان باشد. نباید چنین باشد که استاد با سو استفاده از دانشجو بار علمی خودش را ببندد. این را من سرقت آشکار و متاسفانه با درجه و نشان علمی می دانم. اگر دزدی از یک خانه بالا برود، اسم آن دزد و دزدی اش نیز یک محموله است و تحت تعقیب هم قرار می گیرد. اما سرقت علمی هم آبروی علم را می برد و علم را تاریک و ظلمانی و مظلوم می کند و هم یک محموله به سرقت نمی برد، بلکه سکوی پرش او می شود و پای تعقیبی هم در کار نیست. در این فضا دیگر نمی توان از طلایه داری اخلاق سخنی به میان آورد و متاسفانه این اتفاق ناگوار همچنان رایج است.
افروغ در آخر اظهار داشت: به نظر اینجانب باید همیشه به رهایی انسان اندیشید. همیشه باید به رابطه نظر و عمل توجه کرد. همیشه باید به برون رفت از رابطه ارباب و رعیتی و شکل تعمیم یافته آن توجه داشت. در آخر عرایضم و از باب توجه قرآن به نیازهای بشر و متافیزیکی نبودن صرف آن و ذیل توجه به رابطه نظر و عمل به تفسیر آیه ۱۷ سوره رعد استاد مطهری اشاره می کنم: ایشان در کتاب گریز از ایمان، گریز از عمل خود و ذیل عنوان نافع بودن، ملاک باقی ماندن، می نویسند: قرآن می خواهد بگوید در نظام کلی عالم آنچه باقی می ماند به این علت استمرار دارد که نیازها را بر می آورد. آنچه به وجود بیاید و نتواند نیازها را برآورد حذف می شود و از بین می رود ولی آنچه که نیز برآور و نافع و مفید می باشد جای خودش را باز می کند و باقی می ماند تا به مصرف لازم برسد، یعنی تبدیل می شود به وجود کاملتر. همان آب که جذب زمین می شود، بصورت گیاه در می آید یا صرف حیوان می شود، بصورت نافع در می آید. در ادامه می افزایند: اگر قرآن نیازهای بشر را بر نمی آورد، همان قرن اول از بین رفته بود... نیروی قرآن همان حقیقت قرآن است، همان انطباقش با نیازهای بشر است.
منبع: blackblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب